Żelazo

Metal srebrzystobiały, kowalny, miękki;występuje przeważnie w związkach z tlenem (hematyt,magnetyt itp.) i siarką (piryt), stosowany w sztukachpiast, już od epoki brązu; odpowiedni kształtnadawany jest przedmiotom z ż. przez kucie, —> repusowaniei wycinanie; dekorowanie uzyskuje sięprzez rycie i —>...

Żłobki, kanelury, kanele

Pionowe, równoległe do siebie rowki, pokrywające trzony kolumn lub pilastrów w celu nadania im smuklości i lekkości, przede wszystkim w porządkach klas. (—» porządki architektoniczne).

W porządku doryckim ż. stykają się ostrymi kantami, w kolumnach jońskich i korynckich oddzielone są wygładzonymi...

Żorżeta

Odmiana —> krepy, tkanina cienka i lekka o nieregularnie pomarszczonej powierzchni, używana w XIX-XX w. na suknie, bluzki oraz bieliznę damską i dziecięcą,

(franc. (crepe) georgette)

Żupan

Ubiór męski, stanowiący wraz z —> kontuszem poi. strój nar. Forma ż. wywodzi się ze wsch. kaftana; używany w Polsce od kon. XVI w., od XVIII w. noszony wyłącznie pod kontuszem.

Z. był początkowo długi do kostek, w XVIII w. krótszy; miał niski, stojący kołnierzyk, spięty niekiedy ozdobną broszą; z...

Zwornik, klucz

Środkowy, szczytowy —> kliniec łuku lub niektórych typów sklepień, wyróżniający się kształtem, wielkością i dekor. opracowaniem; może być wykonany z kamienia, cegły, rzadziej z drewna (wtedy zwykle pełni funkcję wyłącznie dekoracyjną).

Zwój

Staroż. rola, volumen, najstarsza forma rękopisu lit. i nauk.; do IV w. n.e. sporządzany ze sklejonych arkuszy papirusowych zapisywanych jednostronnie; szersze zastosowanie pergaminu od kon. I w. n.e. sprzyja rozwinięciu się nowej formy rękopisu -> kodeksu; z. pergaminowy utrzymywał się jednak przez całe...

Zygzak

Ornament ciągły, w formie linii łamanej. Występował od najdawniejszych czasów (w ceramice), a szczególnie w średniowieczu; w stylu rom. stosowany w płaskorzeźb, dekoracji arch. (m.in. na kolumnach i portalach), w malarstwie monumentalnym, iluminacjach, rzemiośle artyst.; fryz ceglany z z. jest jednym z...

Żabka

Średniow. ozdoba arch. w kształcie zwiniętychliści lub pączków; w sztuce rom. służyła gł.do ozdobienia baz kolumn; w gotyku osadzana byłaczęsto na odchylającej się na zewnątrz łodydze.

Umieszczano ją na gzymsach, głowicach kolumn, archiwoltachi obramieniach otworów, na krawędziachszczytów...

Żabot

Ozdobne wykończenie przy szyi koszuli lub bluzki, spadające na piersi, wykonane z lekkiej tkaniny lub koronki zwykle marszczonej; pojawił się w męskim stroju dworskim w kon. XVII w., charakterystyczny dla ubiorów XVIII w.; od XIX w. zdobi często bluzki i suknie kobiece.

Powrócił do mody męskiej lat 60. XX...