Ur. 1677, zm. 1766, król Polski 1704-09, elekt w 1733, książę Lotaryngii i Baru od 1736. Stanisław Leszczyński po­chodził z wpływowej w Rzeczypospolitej ro­dziny magnatów wielkopolskich. Starannie wykształcony, lecz o miernych zdolnościach politycznych, ulegał wpływom otoczenia. Po odbytej we wczesnej młodości podróży na zachód Europy, rozpoczął karierę polityczną.

Król August II mianował go podczaszym ko­ronnym, a w 1699 wojewodą poznańskim. Po śmierci ojca, Rafała, stanął na czele wielko­polskiej opozycji przeciw Augustowi II. Był jednym z inicjatorów konfederacji warszaw­skiej, która pod naciskiem króla Szwecji Ka­rola XII ogłosiła detronizację Augusta II i nową elekcję; Karol XII poparł Stanisława Leszczyńskiego jako kandydata do tronu polskiego.

Wybrany na króla Polski 12 VII 1704 przez nieliczną grupę szlachty, koronował się w Warszawie w 1705. Całkowicie uzależniony od Karola XII, politykę polską i życie gospodarcze kraju pod­porządkował Szwecji. Szwedzi mieli prawo utrzymywania swych wojsk w Polsce i do­konywania zaciągów, poddani szwedzcy otrzymywali szerokie przywileje handlowe, utrud­niające handel morski Rzeczypospolitej. Przywileje uzyskiwali też dysydenci (różno­wiercy).

Większość społeczeństwa opowie­działa się przeciw narzuconemu przez Szwe­dów królowi, a zawiązana w 1704 konfede­racja sandomierska zadeklarowała wierność Augustowi II. Doszło do powstania w Pol­sce dwóch zaciekle zwalczających się ośrod­ków władzy i zaostrzenia się podziałów we­wnętrznych w kraju („jedni do Sasa, drudzy do Lasa”). Polska w tym czasie była również niszczona przez rozgrywające się na teryto­rium kraju działania wojenne (wojna północ­na 1700-21 ).

Po klęsce poniesionej przez Szwedów pod Połtawą w 1709, Stanisław Leszczyński uciekł do Szczecina, a następnie schronił się w Szwecji. Dalsze lata spędził na tułaczce. W 1712 był nominalnym wodzem wyprawy szwedz. na Pomorze. W grudniu 1713 zrezy­gnował z polskiego tronu zachowując tytuł królew­ski.

O tej samodzielnie podjętej decyzji po­informował osobiście Karola XII przybyw­szy w przebraniu do Turcji. Ulokowany przez króla szwedzkiego w Księstwie Dwóch Mostów zamieszkiwał tam do śmierci swego protektora (1718), a następnie przebywał na łaskawym chlebie w Wissemburgu (Alzacja).

W następ­stwie małżeństwa jego córki Marii Leszczyń­skiej z królem Francji Ludwikiem XV, Stanisław Leszczyński zaczął znów odzyskiwać znaczenie w poli­tyce międzynarodowej. Ludwik XV, dążąc do zaktywizowania francuskiej polityki we wschodniej Eu­ropie, snuł plany osadzenia swego teścia na tronie Polski i umocnienia wpływu Francji w Rzeczypospolitej.

W czasie bezkrólewia po śmierci Augusta II Stanisław Leszczyński przybył na początku września 1733 do Warszawy; wywołał entuzjazm szlachty i zo­stał wybrany na króla. Jednak państwa ościenne (głównie Rosja i Austria) nie zamierzały dopuścić do tronu polskiego kandydata, który za­grażałby ich wpływom.

Wojska rosyjskie interwe­niowały na rzecz elektora saskiego Frydery­ka Augusta II, który został okrzyknięty kró­lem (jako August III) przez garść szlachty i magnaterii, na początku października 1733. Jeszcze przed elekcją Augusta III Stanisław Leszczyński opu­ścił Warszawę i udał się do Gdańska, gdzie oczekiwał na pomoc Francji.

Kierujący po­lityką Francji kardynał A.H. Fleury nie kwa­pił się do bezpośredniej interwencji na wscho­dzie na rzecz teścia swego monarchy; pod pre­tekstem obrony praw Stanisława Leszczyńskiego do tronu rozpoczął natomiast akcję zbrojną przeciw Austrii (polska wojna sukcesyjna 1733-35); akcja ta miała na celu osłabienie pozycji Austrii w Rze­szy Niemieckiej i we Włoszech. Tymczasem otoczony przez przeważające siły rosyjskie Gdańsk skapitulował na początku lipca 1734, a S.L. uprzedzając ten fakt, przekradł się przez pozycje rosyjkie i przedostał się do Królewca.

Król Prus Fryderyk Wilhelm I z osobą Stanisława Leszczyńskiego wią­zał plany wytargowania jakichś terytoriów Rzeczypospolitej w zamian za ewentualną pomoc. Jednakże ani zabiegi o pomoc Prus, ani starania o poparcie innych państw nie dały żadnych rezultatów. Zawiązana w obro­nie praw Stanisława Leszczyńskiego konfederacja dzikowska nie miała żadnych szans powodzenia z powodu ogromnej przewagi wojsk rosyjskich i saskich.

Stanisław Leszczyński został zmuszony przez Francję do abdykacji (27 I 1736) w zamian za obietnicę objęcia dożywotnich rządów w księstwie Lotaryngii i Baru i prawa używania tytułu królewskie­go. Przybywszy w 1737 do Lotaryngii, któ­ra pod jego rządami przeżywała okres roz­kwitu gospodarczego i kulturalnego, Stanisław Leszczyński z wolna zdobywał sobie coraz większą popu­larność wśród nowych poddanych.

Troszczył się o ludność, prowadził prace budowlane, których celem było uświetnienie miast (szczególnie Nancy i Luneville, gdzie pozo­stało wiele śladów jego działalności). Stanisław Leszczyński utrzymywał kontakty z artystami i filozofa­mi, m.in. z Monteskiuszem i Wolterem.

Był autorem licznych pism politycznych. Przypisuje się mu Głos wolny, wolność ubezpieczający ogłoszony drukiem w 1743; po­stulował w nim przeprowadzenie w Polsce reform ustrojowych polegających na ograni­czeniu liberum veto i usprawnieniu władz centralnych przez ustanowienie fachowych rad kolegialnych; żądał zmiany położenia chłopów przez nadanie im wolności osobistej i wprowadzenie oczynszowania, a także za­lecał podźwignięcie z upadku miast przez rozwój przemysłu i handlu; postulował po­większenie armii do 100 tys. żołnierzy.