Wcześniej od Augustyna - augustynizm: filozofia chrześcijańska oparta na platonie (platoński idealizm)

od Tomasza - tomizm: filozofia chrześcijańska oparta na Arystotelesie (perypatetycki empiryzm) – nowy system, przyjęty najwcześniej przez szkołę dominikańską („młodszą” – starsza była wierna augustynizmowi).

św. TOMASZ (ur. 1225 – 1274)

• poprzednicy:

  • Arystoteles: pojęcie poznania jako procesu receptywnego –źródłem poznania są wyłącznie zmysły, nie ma wiedzy wrodzonej, rozum dochodzi do wiedzy pewnej i ogólnej w oparciu o materiał zmysłowy -> empiryzm genetyczny (empiryczna teoria poznania), pojęcie dowodu (rozgraniczenie wiedzy i wiary), pojęcie przyczynowego powiązania zdarzeń (pogląd na stosunek Boga i stworzenia), pojęcie aktu (energii) i potencji oraz pojęcie formy i materii (teoria duszy, ciał, psychologia, filozofia przyrody), pojęcie środka (etyka)

  • Tomasz wykazał, iż filozofia Arystotelesa jest zgodna z wiarą chrześcijańską (dogmaty: świat stworzony w czasie, dusza nieśmiertelna, zdarzeniami kieruje opatrzność), przeciwstawił się platonizmowi (neoplatonizmowi, augustynizmowi)

  • Augustyn, neoplatonicy chrześcijańscy (Pseudo – Dionizy, Bernard): przymioty Boga

  • Tomasz stworzył syntezę historyczną

  • Plotyn, neoplatonizm: pytanie o stworzenie świata (powstał taki, bo taki jest doskonały), hierarchiczna koncepcja świata (drabina bytów – dół pojęty po arystotelesowsku, góra po neoplatońsku)

  • Tomasz nigdy nie przekroczył granicy między ortodoksją chrześcijańską a panteizmem

  • Abelard, Gilbert, Piotr z Hibernii (nauczyciel młodego Tomasza): teoria uniwersaliów i genetyczna teoria poznania

  • Albert zwany Wielkim: uznał wyższość Arystotelesa nad innymi doktrynami, ale z elementami neoplatonizmu i augustynizmu (iluminacja jako warunek poznania, mnogość form, dusza jako substancja), z nowych poglądów - oddzielił tajemnice wiary od prawd rozumu, odnalazł kompromisowe koncepcje uniwersaliów (Awicenna), przypomniał kosmologiczne dowody na istnienie Boga (uczeń i kontynuator części teologiczno – filozoficznej: Tomasz, uczniowie Tomasza – tomiści); podejmował badania doświadczalne (uczniowie i kontynuatorzy części przyrodoznawczej – Albertyści)

• życiorys: Włoch z rodu hrabiów Akwinu, studia w klasztorze Monte Cassino, dominikanin, wolny od życia prywatnego i kościelno – administracyjnego (klasztory – Neapol, Kolonia – uczeń Alberta Wielkiego), nauczyciel (wykłady – Kolonia, Paryż, praca naukowa we Włoszech), pracował nad pogodzeniem Arystotelesa i chrześcijaństwa (papież Urban IV polecił mu zinterpretować krytycznie Arystotelesa i poprawić jego błędy)

• pisma (liczne): Komentarz do Sentencyj Piotra Lombarda, Suma filozoficzna, Suma teologiczna, komentarze do prawie całego Arystotelesa, prace monograficzne i prace aktualne o charakterze polemicznym – widać ewolucję poglądów Tomasza w czasie

WIARA A ROZUM, FILOZOFIA A TEOLOGIA

ODDZIELENIE WIEDZY OD WIARY, DZIEDZINY ROZUMU OD DZIEDZINY OBJAWIENIA

Niektóre prawdy są równocześnie objawione i dostępne rozumowi (np. nieśmiertelność duszy), ale pozostałe prawdy należą albo do dziedziny rozumu, albo pochodzą z objawienia.

Dziedziny wiedzy (prawda naturalna, pochodzi z rozumu)

• rzeczy materialne,

• Bóg, Jego istnienie, własności, działanie

Dziedziny objawienia (prawda objawiona, pochodzi z łaski)

• Trójca św., grzech pierworodny, wcielenie, stworzenie świata w czasie

Dziedziny wiedzy i objawienia (prawda zarówno objawiona, jak naturalna)

• nieśmiertelność duszy

Tomasz rozszeregował prawdy ze względu na ich różną naturę (Anzelm próbował jeszcze dowodzić wszystkiego rozumem)

Prawd objawionych nie sposób udowodnić, można ich tylko bronić i wykazywać niesłuszność zarzutów przeciwko nim.

Prawdy objawione nie są sprzeczne z rozumem, lecz uzupełniają prawdy rozumowe (naturalne)– nie ma podwójnej prawdy, gdyż źródło prawdy jest jedno – Bóg.

U awerroistów przyjmowano dwie prawdy o jednej rzeczywistości – wyprowadzone przez rozum i objawione przez Boga.

ODZIELENIE FILOZOFII OD TEOLOGII

Teologia – zajmuje się prawdami objawionymi (z łaski)

Filozofia – zajmuje się prawdami rozumowymi (naturalnymi)

Gdy filozofia i teologia zajmują się tą samą prawdą (prawdy objawione, dostępne też rozumowi), traktują ją inaczej -> filozofia przygotowuje do teologii i jej broni, teologia wykłada prawdy objawione.

1272 n.e. – paryski wydział artystów zabronił filozofom zabierać głos w sprawach teologicznych, jako nieuprawnionym do tego

NAUKA O BYCIE

Istnieją substancje, czyli byty samoistne (jednostkowe rzeczy) i byty niesamoistne (powszechniki – pojęci ogólne).

Dużo z Arystotelesa (substancja, czyli byt samoistny, to tylko przedmioty jednostkowe, poznanie bezpośrednie dotyczy tylko przedmiotów jednostkowych, powszechniki są zawarte w substancjach i abstrahowane przez umysł)

A. JEDNOSTKOWE RZECZY - BYTY SAMOISTNE:

1. to jedyne byty istniejące samodzielnie (byty samoistne), czyli substancje,

2. to jedyne byty dane umysłowi w bezpośrednim poznaniu.

BUDOWA SUBSTANCJI (jednostkowego bytu):

istota (forma + materia) + istnienie

1. 1. istota: to, co wspólne gatunkowi i zawarte w definicji 

   2. forma: podstawa tego, co gatunkowe, źródło jedności 

   3. materia: podstawa tego, co indywidualnie różne, źródło mnogości i cielesności

   4. istnienie

 

RODZAJE SUBSTANCJI:

1. Bóg – jedyny byt, którego istotą jest istnienie; czysty akt; byt tworzący

   1. • byt konieczny – nie może nie istnieć i byt niezależny – istnieje niezależnie od wszystkiego

2. pozostałe byty – byty złożone z istnienia i istoty; zawierają potencję; byty stworzone

   1. • byty przypadkowe (istnienie nie leży w ich istocie, mogą nie istnieć) i byty zależne (nie istnieją same w siebie 

      • byty duchowe – byt złożony z istoty i istnienia, ale w istocie mające tylko formę (anioły); zawierają potencjalność 

      • byty cielesne – byty złożone z istoty i istnienia, w istocie mające formę i materię (ludzie itd.); zawierają potencjalność

B. POWSZECHNIKI (uniwersalia, przedmioty pojęć ogólnych) – BYTY ZALEŻNE:

a) to byty istniejące jedynie w łączności z substancjami (jednostkowymi rzeczami) - istnieją w substancjach, nie są substancjami,

b) to byty, które mogą być wyabstrahowane przez umysł.

TRZY RODZAJE POWSZECHNIKÓW:

1. zawarty w substancji jednostkowej, której przedmiot stanowi, tzw. powszechnik bezpośredni – istnieje w rzeczy jednostkowej

2. wyabstrahowany przez umysł, tzw. powszechnik refleksyjny – istnieje w umyśle, tylko podstawę ma w rzeczach

3. idea w umyśle bożym, wzór, wg którego Bóg stworzył świat realny, tzw. powszechnik niezależny – istnieje w umyśle bożym

BÓG

ISTNIENIE BOGA:

1. nie jest oczywiste, wymaga dowodu (zerwanie z augustynizmem – Bóg jest obecny w duszy ludzkiej)

2. dowód nie może być oparty na apriorycznym rozumowaniu – istnienie Boga nie wynika z pojęcia prawdy (Augustyn), ani z pojęcia doskonałego bytu (Anzelm)

3. dowód musi być oparty na doświadczeniu (scholastyka), musi być aposterioryczny – istnienie Boga może być wyprowadzone tylko z jego dzieł; obserwacja ukazuje, iż świat sam w sobie nie zawiera swojej przyczyny i wskazuje na przyczynę poza światem

5 dowodów na istnienie Boga:

1. istnieje ruch, musi istnieć pierwsza przyczyna ruchu

2. świat jest niesamoistny, musi istnieć istota samoistna będąca przyczyną świata

3. rzeczy są przypadkowe (mogą nie istnieć), musi istnieć poza nimi istota konieczna (musząca istnieć)

4. istnieją istoty różnej doskonałości, musi istnieć istota najdoskonalsza

5. przyroda jest celowa, musi istnieć istota najwyższa rządząca przyrodą i działająca celowo

1. • dowody kosmologiczne (założenie: szereg przyczyn nie może iść w nieskończoność, lecz musi istnieć przyczyna pierwsza), trzy pierwsze oparte na Arystotelesie, dwa pozostałe – neoplatońskie (Jan z Damaszku)

PRZYMIOTY BOGA:

1. określone przez Pismo św. i pisma Ojców kościoła,

2. poznawalne rozumem, pośrednio (negacja lub eminencja – przez zaprzeczenie bądź wzmożenie własności istot skończonych)

Własności Boga: byt samoistny, niezależny - jedyny byt istniejący sam przez się, inne są bytami zależnymi (ujęcie metafizyczne)

1. własności ustalone przez negację: niezmienny (nie ma przyczyny, więc nie ma siły mogącej go zmieniać), odwieczny i nieskończony (początek i koniec to rodzaj zmiany, a jest niezmienny), prosty i niezłożony (podstawa złożoności to materia, a Bóg jest niematerialny), ma istotę identyczną z istnieniem (byt prosty nie może mieć składników), niedefiniowalny (nie ma dlań rodzaju – formy)

2. własności z eminencji: doskonałość, mądrość, wszechmoc, inteligencja, wola itd.

ŚWIAT

1. własności świata (rzeczy skończonych) wynikają z pojęcia Boga jako bytu samoistnego i pojęcia rzeczy skończonych – niesamoistnych - byt świata jest niesamoistny, więc musiało kiedyś nastąpić nadanie tego bytu, czyli stworzenie – świat jest stworzony

2. budowa świata wynika z pojęcia Boga – Bóg działa celowo i rozumnie, jest stwórcą świata, więc świat musi być celowy i rozumny, a mnogość i różnorodność stworzenia służą wyrażeniu pełni istoty Boga

-> własności świata i jego budowa w większości poparte są racjonalnymi dowodami

WŁASNOŚCI ŚWIATA:

1. stworzony z niczego (a nie z odwiecznej materii – odwieczna materia musiałaby być niezależna od Boga, a nie ma nic samoistnego poza Bogiem; odejście od Platona i Arystotelesa)

2. stworzony wprost przez Boga, a nie przez instancje pośrednie (gdyby były instancje pośrednie, wtedy świat byłby wynikiem sumowania się przyczyn, czyli dziełem przypadku, i nie miałby jedności, którą posiada; odejście od neoplatończyków, gnostyków i niektórych systemów patrystycznych)

3. stworzenie jest aktem woli, nie konieczności (każda istota działa zgodnie ze swoją naturą, istoty rozumne są wolne, Bóg jest istotą rozumną i działa w sposób wolny – z wielu możliwości wybrał jedną; odejście od systemów emanacyjnych)

4. stworzenie świata nastąpiło według idei Bożych (istoty rozumne i wolne działają zgodnie ze swoimi ideami, Bóg stworzył świat według idei)

-> własności świata poparte dowodem i wiedzą

1. stworzenie świata nastąpiło w czasie (stworzenie świata w czasie jest rzeczą wiary, nie można jej udowodnić, gdyż dowód operuje pojęciami ogólnymi, które dotyczą własności rzeczy, niezależnych od czasu; augustyńskie dowody na początek świata i dowody na koniec świata Awerroesa są niewystarczające)

2. stworzenie świata ma cel, więc świat jest uporządkowany i rozwija się celowo wg planu boskiego, tzw. Opatrzności - Bóg jest przyczyną sprawczą i celową świata, czyli stworzył świat i kieruje nim; części niższe służą wyższym, wszystkie części służą Bogu, który jest celem świata; wszystko, co się dzieje (nawet wolne czyny istot rozumnych), jest zgodne z planem Boga (Tomasz zajął stanowisko pośrednie między deizmem – Bóg nie ma wpływu na działanie stworzeń i okazjonalizmem – stworzenia nie mają wpływu na swoje działania; wg niego częścią planu Boga jest wolna wola, będąca postawą działania istot rozumnych; Bóg jest transcendentny, ale poniekąd immanentny światu)

BUDOWA ŚWIATA:

1. istnieje mnogość i różnorodność stworzeń, które są potrzebne, by wyrazić pełnię istoty Boga;

2. istnieją różnorodne stworzenia o różnym stopniu doskonałości: od ciał nieorganicznych, przez rośliny, zwierzęta, aż po człowieka (wszystkie powyższe znane są z doświadczenia),

3. ponadto istnieją istoty wyższe, czyste inteligencje (anioły) – są konieczne, by zapewnić ciągłość między Bogiem a stworzeniem, to istoty pośrednie, a ich własności są również pośrednie, tzn. poznają przez iluminację, a nie przez zmysły, jak człowiek, czy z własnej natury, jak Bóg (w nauce o aniołach u Tomasza górę biorą czynniki neoplatońskie i i religijne – Tomasz łączy biblijną naukę o aniołach ze stopniami hierarchicznymi bytu u neoplatończyków, bierze układ chórów anielskich od Pseudo – Dionizego, przypisuje aniołom własności, które niektórzy przypisywali ludziom – np. iluminacja u Augustyna)

4. najwyższa istota tworząca to Bóg

DUSZA

1. każdy człowiek to samoistna substancja, do jego natury należy dusza i ciało (pogląd odbiegający od Platona i potem Augustyna, mistyków, franciszkanów – wg nich człowiek to dusza; pogląd arystotelesowski - hylemorfizm)

2. dusza to forma każdej istoty organicznej, czynny pierwiastek tej istoty

3. każda istota ma jedną formę - duszę

4. forma wyższa obejmuje własności wszystkich niższych form (odejście od poglądu franciszkańskiego, zgodnie z którym człowiek musi mieć kilka form, które pełnią różne funkcje)

5. u człowieka dusza jest rozumna – dzięki niej człowiek potrafi poznawać w sposób rozumny (to cecha właściwa i wyróżniająca człowieka spośród innych stworzeń) i potrafi wszystko, co istoty niższe

-> Tomasz zajął stanowisko psychofizycznej jedności człowieka (odszedł od bezcielesnego spirytualizmu i dualizmu duszy/ ciała)

 

POZNANIE:

1. człowiek ma dwie władze poznawcze – zmysłową (niższa) i umysłową (wyższa), nierozerwalnie związane, przy czym umysł posługuje się zmysłami, gdyż jest złączony z ciałem i nie może obejść się bez zmysłów (odejście od augustyńskiej tradycji, wg której poznanie jest samorzutne - umysł niezależny od zmysłów)

2. poznanie to proces receptywny, podczas którego przedmiot wraża w duszę swój obraz (zachodzi to podczas zetknięcia się podmiotu z przedmiotem za pośrednictwem zmysłów)

3. wszelkie poznanie jest pochodzenia empirycznego, poznajemy przez zmysły konkretne rzeczy (nie ma idei wrodzonych (Platon) ani prawzorów rzeczy (Augustyn) – prawzory poznają tylko „czyste inteligencje” – anioły, nie mające ciał i zmysłów) - poznanie rozpoczyna się od zmysłów, kończy się umysłowym ujęciem rzeczy, poznanie ma empiryczną genezę, ale abstrakcyjny (racjonalny) kres

4. rozum jest władzą duszy (u Awerroesa – oddzielna substancja, rozum pojmowany metafizycznie), dzieli się na czynny i bierny (za Arystotelesem): rozum czynny nie jest właściwie władzą poznawczą, jest niczym światło, które padając na wyobrażenie wydobywa zawartą w nim istotność;

rozum bierny rozpoznaje istotność oświetloną przez rozum czynny i dokonuje właściwego aktu poznawczego – jest bierny i receptywny wobec rozumu czynnego, jak rozum wobec zmysłów.

ZAGADNIENIA SZCZEGÓŁOWE:

1. przedmioty materialne możemy poznawać rozumem, posiadamy o nich wiedzę ogólną i pewną (u Platona – przedmiot poznania to idee niematerialne), ale poznajemy tylko gatunki - poznanie rozumowe jest bowiem zawsze ogólne

2. duszę poznajemy tylko pośrednio, gdyż dostrzegamy jedynie czynności duszy, a nie duszę i jej władzę (dane nam są bezpośrednio tylko rzeczy zewnętrzne, a nie przeżycia wewnętrzne, i tylko to, co rzeczywiste, a nie to, co potencjalne) (u Augustyna – dusza poznaje siebie przez bezpośrednią intuicję i to jest poznaniem najpewniejszym, z którego wywodzi się wszystko inne)

FILOZOFIA MORALNA

(Tomasz włączył do swojej filozofii zagadnienia moralne i włączył do filozofii dział moralny równoległy do teoretycznego, mimo iż powszechnie panował pogląd, że są one sprawą wiedzy praktycznej, a nie naukowej; nawiązał przy tym do Arystotelesa i etyki umiaru i rozumu, a nie do ascetyzmu i neoplatońskiego ekstatyzmu, które dominowały)

1. dobra są niższe i wyższe (a nie tylko wyższe)

2. rozum musi kierować wolą i poprzedzać ją, aby trafnie wybierać -> intelektualizm (odejście od woluntaryzmu augustyńskiego)

3. cel życia to szczęście, które jest poznaniem Boga (poznanie to najwyższa funkcja człowieka, a Bóg to najdoskonalszy przedmiot poznania)

4. Bóg to ostateczny cel i miara czynów ludzkich (tak samo jak augustyniści), ale istnieją też cele bliższe, pośrednie (inaczej niż u Augustyna)

OGÓLNE WŁASNOŚCI TOMIZMU

1. oparcie filozofii chrześcijańskiej na doświadczeniu (odrzucenie iluminizmu, nadprzyrodzonego oświecenia, wiedzy apriorycznej, wrodzonej, intuicyjnej – tego, co było typowe dla scholastyki)

2. dualizm Boga i świata – bytu absolutnego i względnego, Boga i stworzenia (przeciwieństwo panteizmu)

3. hilemorfizm i jedność natury człowieka – człowiek jest duszą i ciałem (odrzucenie spirytualizmu i dualizmu w pojmowaniu człowieka, jest to jedna substancja)

4. obiektywizm – tylko rzeczy zewnętrzne są nam dane bezpośrednio w doświadczeniu zmysłowym, rzeczy wewnętrzne są nam dane tylko pośredni (odejście od subiektywizmu mistyków i augustynistów)

5. empiryzm – wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia (odejście od aprioryzmu Augustyna)

6. uniwersalizm – ogół jest wyżej niż jednostka (przeciwstawienie się indywidualizmowi)

7. realizm umiarkowany - pojęcia ogólne są zawarte w rzeczach jednostkowych (przeciwieństwo nominalizmu – pojęcia ogólne nie mają przedmiotów; i realizmowi skrajnemu – tylko pojęcia ogólne mają przedmioty)

8. intelektualizm – pierwszeństwo rozumu przed wolą (przeciwstawienie woluntaryzmowi Augustyna i emocjonalnej postawie mistyków)

-> Tomasz nawiązał do antyku Arystotelesa, był w swoich czasach w mniejszości (nawiązywano do Platona i neoplatończyków)

OPOZYCJA

Spór o Tomasza stał się najważniejszym sporem XIII w.

XIII w – „stara” scholastyka (augustyńska) – głównie franciszkanie, też dominikanie), heterodoksalna i ortodoksalna filozofia, awerroizm: atakowano jedność materii i formy, odrzucenie materii duchowej, uznanie materii za podstawę indywidualności, potencjalność materii, teorię pośredniego poznania duszy, odrzucenie illuminizmu

UCZNIOWIE I ZWOLENNICY

dominikanie – Ptolemeusz z Lukki, Egidiusz z Lessines, Herveus z Nedellec; zakon augustianów – Egidiusz Rzymianin; karmelici – Gerard z Bolonii; księża świeccy (Paryż, potem Kolonia) – Piotr z Owernii

ostatecznie nauka Tomasza uznana została za oficjalnie obowiązującą (dominikanie, jezuici i inni)

nawrót do tomizmu: XVI n.e. (Hiszpania – Franciszek Suarez), II p. XIX n.e. (Rzym – Leon XIII, tzw. „neotomizm”)