Ocena brak
św. Tomasz z Akwinu, tomizm (chrześcijański arystotelizm XIII n.e.)
Wcześniej od Augustyna - augustynizm: filozofia chrześcijańska oparta na platonie (platoński idealizm)
od Tomasza - tomizm: filozofia chrześcijańska oparta na Arystotelesie (perypatetycki empiryzm) – nowy system, przyjęty najwcześniej przez szkołę dominikańską („młodszą” – starsza była wierna augustynizmowi).
św. TOMASZ (ur. 1225 – 1274)
-
poprzednicy:
-
Arystoteles: pojęcie poznania jako procesu receptywnego –źródłem poznania są wyłącznie zmysły, nie ma wiedzy wrodzonej, rozum dochodzi do wiedzy pewnej i ogólnej w oparciu o materiał zmysłowy -> empiryzm genetyczny (empiryczna teoria poznania), pojęcie dowodu (rozgraniczenie wiedzy i wiary), pojęcie przyczynowego powiązania zdarzeń (pogląd na stosunek Boga i stworzenia), pojęcie aktu (energii) i potencji oraz pojęcie formy i materii (teoria duszy, ciał, psychologia, filozofia przyrody), pojęcie środka (etyka)
-
Tomasz wykazał, iż filozofia Arystotelesa jest zgodna z wiarą chrześcijańską (dogmaty: świat stworzony w czasie, dusza nieśmiertelna, zdarzeniami kieruje opatrzność), przeciwstawił się platonizmowi (neoplatonizmowi, augustynizmowi)
-
Augustyn, neoplatonicy chrześcijańscy (Pseudo – Dionizy, Bernard): przymioty Boga
-
Tomasz stworzył syntezę historyczną
-
Plotyn, neoplatonizm: pytanie o stworzenie świata (powstał taki, bo taki jest doskonały), hierarchiczna koncepcja świata (drabina bytów – dół pojęty po arystotelesowsku, góra po neoplatońsku)
-
Tomasz nigdy nie przekroczył granicy między ortodoksją chrześcijańską a panteizmem
-
Abelard, Gilbert, Piotr z Hibernii (nauczyciel młodego Tomasza): teoria uniwersaliów i genetyczna teoria poznania
-
Albert zwany Wielkim: uznał wyższość Arystotelesa nad innymi doktrynami, ale z elementami neoplatonizmu i augustynizmu (iluminacja jako warunek poznania, mnogość form, dusza jako substancja), z nowych poglądów - oddzielił tajemnice wiary od prawd rozumu, odnalazł kompromisowe koncepcje uniwersaliów (Awicenna), przypomniał kosmologiczne dowody na istnienie Boga (uczeń i kontynuator części teologiczno – filozoficznej: Tomasz, uczniowie Tomasza – tomiści); podejmował badania doświadczalne (uczniowie i kontynuatorzy części przyrodoznawczej – Albertyści)
-
-
życiorys: Włoch z rodu hrabiów Akwinu, studia w klasztorze Monte Cassino, dominikanin, wolny od życia prywatnego i kościelno – administracyjnego (klasztory – Neapol, Kolonia – uczeń Alberta Wielkiego), nauczyciel (wykłady – Kolonia, Paryż, praca naukowa we Włoszech), pracował nad pogodzeniem Arystotelesa i chrześcijaństwa (papież Urban IV polecił mu zinterpretować krytycznie Arystotelesa i poprawić jego błędy)
-
pisma (liczne): Komentarz do Sentencyj Piotra Lombarda, Suma filozoficzna, Suma teologiczna, komentarze do prawie całego Arystotelesa, prace monograficzne i prace aktualne o charakterze polemicznym – widać ewolucję poglądów Tomasza w czasie
WIARA A ROZUM, FILOZOFIA A TEOLOGIA
ODDZIELENIE WIEDZY OD WIARY, DZIEDZINY ROZUMU OD DZIEDZINY OBJAWIENIA
Niektóre prawdy są równocześnie objawione i dostępne rozumowi (np. nieśmiertelność duszy), ale pozostałe prawdy należą albo do dziedziny rozumu, albo pochodzą z objawienia.
Dziedziny wiedzy (prawda naturalna, pochodzi z rozumu)
-
rzeczy materialne,
-
Bóg, Jego istnienie, własności, działanie
Dziedziny objawienia (prawda objawiona, pochodzi z łaski)
Dziedziny wiedzy i objawienia (prawda zarówno objawiona, jak naturalna)
-
nieśmiertelność duszy
Tomasz rozszeregował prawdy ze względu na ich różną naturę (Anzelm próbował jeszcze dowodzić wszystkiego rozumem)
Prawd objawionych nie sposób udowodnić, można ich tylko bronić i wykazywać niesłuszność zarzutów przeciwko nim.
Prawdy objawione nie są sprzeczne z rozumem, lecz uzupełniają prawdy rozumowe (naturalne)– nie ma podwójnej prawdy, gdyż źródło prawdy jest jedno – Bóg.
U awerroistów przyjmowano dwie prawdy o jednej rzeczywistości – wyprowadzone przez rozum i objawione przez Boga.
ODZIELENIE FILOZOFII OD TEOLOGII
Teologia – zajmuje się prawdami objawionymi (z łaski)
Filozofia – zajmuje się prawdami rozumowymi (naturalnymi)
Gdy filozofia i teologia zajmują się tą samą prawdą (prawdy objawione, dostępne też rozumowi), traktują ją inaczej -> filozofia przygotowuje do teologii i jej broni, teologia wykłada prawdy objawione.
1272 n.e. – paryski wydział artystów zabronił filozofom zabierać głos w sprawach teologicznych, jako nieuprawnionym do tego
NAUKA O BYCIE
Istnieją substancje, czyli byty samoistne (jednostkowe rzeczy) i byty niesamoistne (powszechniki – pojęci ogólne).
Dużo z Arystotelesa (substancja, czyli byt samoistny, to tylko przedmioty jednostkowe, poznanie bezpośrednie dotyczy tylko przedmiotów jednostkowych, powszechniki są zawarte w substancjach i abstrahowane przez umysł)
A. JEDNOSTKOWE RZECZY - BYTY SAMOISTNE:
-
to jedyne byty istniejące samodzielnie (byty samoistne), czyli substancje,
-
to jedyne byty dane umysłowi w bezpośrednim poznaniu.
BUDOWA SUBSTANCJI (jednostkowego bytu):
istota (forma + materia) + istnienie
-
istota: to, co wspólne gatunkowi i zawarte w definicji
-
forma: podstawa tego, co gatunkowe, źródło jedności
-
materia: podstawa tego, co indywidualnie różne, źródło mnogości i cielesności
-
istnienie
-
RODZAJE SUBSTANCJI:
-
Bóg – jedyny byt, którego istotą jest istnienie; czysty akt; byt tworzący
-
-
byt konieczny – nie może nie istnieć i byt niezależny – istnieje niezależnie od wszystkiego
-
-
-
pozostałe byty – byty złożone z istnienia i istoty; zawierają potencję; byty stworzone
-
-
byty przypadkowe (istnienie nie leży w ich istocie, mogą nie istnieć) i byty zależne (nie istnieją same w siebie
-
byty duchowe – byt złożony z istoty i istnienia, ale w istocie mające tylko formę (anioły); zawierają potencjalność
-
byty cielesne – byty złożone z istoty i istnienia, w istocie mające formę i materię (ludzie itd.); zawierają potencjalność
-
-
B. POWSZECHNIKI (uniwersalia, przedmioty pojęć ogólnych) – BYTY ZALEŻNE:
a) to byty istniejące jedynie w łączności z substancjami (jednostkowymi rzeczami) - istnieją w substancjach, nie są substancjami,
b) to byty, które mogą być wyabstrahowane przez umysł.
TRZY RODZAJE POWSZECHNIKÓW:
-
zawarty w substancji jednostkowej, której przedmiot stanowi, tzw. powszechnik bezpośredni – istnieje w rzeczy jednostkowej
-
wyabstrahowany przez umysł, tzw. powszechnik refleksyjny – istnieje w umyśle, tylko podstawę ma w rzeczach
-
idea w umyśle bożym, wzór, wg którego Bóg stworzył świat realny, tzw. powszechnik niezależny – istnieje w umyśle bożym
BÓG
ISTNIENIE BOGA:
-
nie jest oczywiste, wymaga dowodu (zerwanie z augustynizmem – Bóg jest obecny w duszy ludzkiej)
-
dowód nie może być oparty na apriorycznym rozumowaniu – istnienie Boga nie wynika z pojęcia prawdy (Augustyn), ani z pojęcia doskonałego bytu (Anzelm)
-
dowód musi być oparty na doświadczeniu (scholastyka), musi być aposterioryczny – istnienie Boga może być wyprowadzone tylko z jego dzieł; obserwacja ukazuje, iż świat sam w sobie nie zawiera swojej przyczyny i wskazuje na przyczynę poza światem
5 dowodów na istnienie Boga:
-
istnieje ruch, musi istnieć pierwsza przyczyna ruchu
-
świat jest niesamoistny, musi istnieć istota samoistna będąca przyczyną świata
-
rzeczy są przypadkowe (mogą nie istnieć), musi istnieć poza nimi istota konieczna (musząca istnieć)
-
istnieją istoty różnej doskonałości, musi istnieć istota najdoskonalsza
-
przyroda jest celowa, musi istnieć istota najwyższa rządząca przyrodą i działająca celowo
-
-
dowody kosmologiczne (założenie: szereg przyczyn nie może iść w nieskończoność, lecz musi istnieć przyczyna pierwsza), trzy pierwsze oparte na Arystotelesie, dwa pozostałe – neoplatońskie (Jan z Damaszku)
-
PRZYMIOTY BOGA:
-
poznawalne rozumem, pośrednio (negacja lub eminencja – przez zaprzeczenie bądź wzmożenie własności istot skończonych)
Własności Boga: byt samoistny, niezależny - jedyny byt istniejący sam przez się, inne są bytami zależnymi (ujęcie metafizyczne)
-
własności ustalone przez negację: niezmienny (nie ma przyczyny, więc nie ma siły mogącej go zmieniać), odwieczny i nieskończony (początek i koniec to rodzaj zmiany, a jest niezmienny), prosty i niezłożony (podstawa złożoności to materia, a Bóg jest niematerialny), ma istotę identyczną z istnieniem (byt prosty nie może mieć składników), niedefiniowalny (nie ma dlań rodzaju – formy)
-
własności z eminencji: doskonałość, mądrość, wszechmoc, inteligencja, wola itd.
ŚWIAT
-
własności świata (rzeczy skończonych) wynikają z pojęcia Boga jako bytu samoistnego i pojęcia rzeczy skończonych – niesamoistnych - byt świata jest niesamoistny, więc musiało kiedyś nastąpić nadanie tego bytu, czyli stworzenie – świat jest stworzony
-
budowa świata wynika z pojęcia Boga – Bóg działa celowo i rozumnie, jest stwórcą świata, więc świat musi być celowy i rozumny, a mnogość i różnorodność stworzenia służą wyrażeniu pełni istoty Boga
-> własności świata i jego budowa w większości poparte są racjonalnymi dowodami
WŁASNOŚCI ŚWIATA:
-
stworzony z niczego (a nie z odwiecznej materii – odwieczna materia musiałaby być niezależna od Boga, a nie ma nic samoistnego poza Bogiem; odejście od Platona i Arystotelesa)
-
stworzony wprost przez Boga, a nie przez instancje pośrednie (gdyby były instancje pośrednie, wtedy świat byłby wynikiem sumowania się przyczyn, czyli dziełem przypadku, i nie miałby jedności, którą posiada; odejście od neoplatończyków, gnostyków i niektórych systemów patrystycznych)
-
stworzenie jest aktem woli, nie konieczności (każda istota działa zgodnie ze swoją naturą, istoty rozumne są wolne, Bóg jest istotą rozumną i działa w sposób wolny – z wielu możliwości wybrał jedną; odejście od systemów emanacyjnych)
-
stworzenie świata nastąpiło według idei Bożych (istoty rozumne i wolne działają zgodnie ze swoimi ideami, Bóg stworzył świat według idei)
-> własności świata poparte dowodem i wiedzą
-
stworzenie świata nastąpiło w czasie (stworzenie świata w czasie jest rzeczą wiary, nie można jej udowodnić, gdyż dowód operuje pojęciami ogólnymi, które dotyczą własności rzeczy, niezależnych od czasu; augustyńskie dowody na początek świata i dowody na koniec świata Awerroesa są niewystarczające)
-
stworzenie świata ma cel, więc świat jest uporządkowany i rozwija się celowo wg planu boskiego, tzw. Opatrzności - Bóg jest przyczyną sprawczą i celową świata, czyli stworzył świat i kieruje nim; części niższe służą wyższym, wszystkie części służą Bogu, który jest celem świata; wszystko, co się dzieje (nawet wolne czyny istot rozumnych), jest zgodne z planem Boga (Tomasz zajął stanowisko pośrednie między deizmem – Bóg nie ma wpływu na działanie stworzeń i okazjonalizmem – stworzenia nie mają wpływu na swoje działania; wg niego częścią planu Boga jest wolna wola, będąca postawą działania istot rozumnych; Bóg jest transcendentny, ale poniekąd immanentny światu)
BUDOWA ŚWIATA:
-
istnieje mnogość i różnorodność stworzeń, które są potrzebne, by wyrazić pełnię istoty Boga;
-
istnieją różnorodne stworzenia o różnym stopniu doskonałości: od ciał nieorganicznych, przez rośliny, zwierzęta, aż po człowieka (wszystkie powyższe znane są z doświadczenia),
-
ponadto istnieją istoty wyższe, czyste inteligencje (anioły) – są konieczne, by zapewnić ciągłość między Bogiem a stworzeniem, to istoty pośrednie, a ich własności są również pośrednie, tzn. poznają przez iluminację, a nie przez zmysły, jak człowiek, czy z własnej natury, jak Bóg (w nauce o aniołach u Tomasza górę biorą czynniki neoplatońskie i i religijne – Tomasz łączy biblijną naukę o aniołach ze stopniami hierarchicznymi bytu u neoplatończyków, bierze układ chórów anielskich od Pseudo – Dionizego, przypisuje aniołom własności, które niektórzy przypisywali ludziom – np. iluminacja u Augustyna)
-
najwyższa istota tworząca to Bóg
DUSZA
-
każdy człowiek to samoistna substancja, do jego natury należy dusza i ciało (pogląd odbiegający od Platona i potem Augustyna, mistyków, franciszkanów – wg nich człowiek to dusza; pogląd arystotelesowski - hylemorfizm)
-
dusza to forma każdej istoty organicznej, czynny pierwiastek tej istoty
-
każda istota ma jedną formę - duszę
-
forma wyższa obejmuje własności wszystkich niższych form (odejście od poglądu franciszkańskiego, zgodnie z którym człowiek musi mieć kilka form, które pełnią różne funkcje)
-
u człowieka dusza jest rozumna – dzięki niej człowiek potrafi poznawać w sposób rozumny (to cecha właściwa i wyróżniająca człowieka spośród innych stworzeń) i potrafi wszystko, co istoty niższe
-> Tomasz zajął stanowisko psychofizycznej jedności człowieka (odszedł od bezcielesnego spirytualizmu i dualizmu duszy/ ciała)
POZNANIE:
-
człowiek ma dwie władze poznawcze – zmysłową (niższa) i umysłową (wyższa), nierozerwalnie związane, przy czym umysł posługuje się zmysłami, gdyż jest złączony z ciałem i nie może obejść się bez zmysłów (odejście od augustyńskiej tradycji, wg której poznanie jest samorzutne - umysł niezależny od zmysłów)
-
poznanie to proces receptywny, podczas którego przedmiot wraża w duszę swój obraz (zachodzi to podczas zetknięcia się podmiotu z przedmiotem za pośrednictwem zmysłów)
-
wszelkie poznanie jest pochodzenia empirycznego, poznajemy przez zmysły konkretne rzeczy (nie ma idei wrodzonych (Platon) ani prawzorów rzeczy (Augustyn) – prawzory poznają tylko „czyste inteligencje” – anioły, nie mające ciał i zmysłów) - poznanie rozpoczyna się od zmysłów, kończy się umysłowym ujęciem rzeczy, poznanie ma empiryczną genezę, ale abstrakcyjny (racjonalny) kres
-
rozum jest władzą duszy (u Awerroesa – oddzielna substancja, rozum pojmowany metafizycznie), dzieli się na czynny i bierny (za Arystotelesem): rozum czynny nie jest właściwie władzą poznawczą, jest niczym światło, które padając na wyobrażenie wydobywa zawartą w nim istotność;
rozum bierny rozpoznaje istotność oświetloną przez rozum czynny i dokonuje właściwego aktu poznawczego – jest bierny i receptywny wobec rozumu czynnego, jak rozum wobec zmysłów.
ZAGADNIENIA SZCZEGÓŁOWE:
-
przedmioty materialne możemy poznawać rozumem, posiadamy o nich wiedzę ogólną i pewną (u Platona – przedmiot poznania to idee niematerialne), ale poznajemy tylko gatunki - poznanie rozumowe jest bowiem zawsze ogólne
-
duszę poznajemy tylko pośrednio, gdyż dostrzegamy jedynie czynności duszy, a nie duszę i jej władzę (dane nam są bezpośrednio tylko rzeczy zewnętrzne, a nie przeżycia wewnętrzne, i tylko to, co rzeczywiste, a nie to, co potencjalne) (u Augustyna – dusza poznaje siebie przez bezpośrednią intuicję i to jest poznaniem najpewniejszym, z którego wywodzi się wszystko inne)
FILOZOFIA MORALNA
(Tomasz włączył do swojej filozofii zagadnienia moralne i włączył do filozofii dział moralny równoległy do teoretycznego, mimo iż powszechnie panował pogląd, że są one sprawą wiedzy praktycznej, a nie naukowej; nawiązał przy tym do Arystotelesa i etyki umiaru i rozumu, a nie do ascetyzmu i neoplatońskiego ekstatyzmu, które dominowały)
-
dobra są niższe i wyższe (a nie tylko wyższe)
-
rozum musi kierować wolą i poprzedzać ją, aby trafnie wybierać -> intelektualizm (odejście od woluntaryzmu augustyńskiego)
-
cel życia to szczęście, które jest poznaniem Boga (poznanie to najwyższa funkcja człowieka, a Bóg to najdoskonalszy przedmiot poznania)
-
Bóg to ostateczny cel i miara czynów ludzkich (tak samo jak augustyniści), ale istnieją też cele bliższe, pośrednie (inaczej niż u Augustyna)
OGÓLNE WŁASNOŚCI TOMIZMU
-
oparcie filozofii chrześcijańskiej na doświadczeniu (odrzucenie iluminizmu, nadprzyrodzonego oświecenia, wiedzy apriorycznej, wrodzonej, intuicyjnej – tego, co było typowe dla scholastyki)
-
dualizm Boga i świata – bytu absolutnego i względnego, Boga i stworzenia (przeciwieństwo panteizmu)
-
hilemorfizm i jedność natury człowieka – człowiek jest duszą i ciałem (odrzucenie spirytualizmu i dualizmu w pojmowaniu człowieka, jest to jedna substancja)
-
obiektywizm – tylko rzeczy zewnętrzne są nam dane bezpośrednio w doświadczeniu zmysłowym, rzeczy wewnętrzne są nam dane tylko pośredni (odejście od subiektywizmu mistyków i augustynistów)
-
empiryzm – wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia (odejście od aprioryzmu Augustyna)
-
uniwersalizm – ogół jest wyżej niż jednostka (przeciwstawienie się indywidualizmowi)
-
realizm umiarkowany - pojęcia ogólne są zawarte w rzeczach jednostkowych (przeciwieństwo nominalizmu – pojęcia ogólne nie mają przedmiotów; i realizmowi skrajnemu – tylko pojęcia ogólne mają przedmioty)
-
intelektualizm – pierwszeństwo rozumu przed wolą (przeciwstawienie woluntaryzmowi Augustyna i emocjonalnej postawie mistyków)
-> Tomasz nawiązał do antyku Arystotelesa, był w swoich czasach w mniejszości (nawiązywano do Platona i neoplatończyków)
Spór o Tomasza stał się najważniejszym sporem XIII w.
XIII w – „stara” scholastyka (augustyńska) – głównie franciszkanie, też dominikanie), heterodoksalna i ortodoksalna filozofia, awerroizm: atakowano jedność materii i formy, odrzucenie materii duchowej, uznanie materii za podstawę indywidualności, potencjalność materii, teorię pośredniego poznania duszy, odrzucenie illuminizmu
UCZNIOWIE I ZWOLENNICY
dominikanie – Ptolemeusz z Lukki, Egidiusz z Lessines, Herveus z Nedellec; zakon augustianów – Egidiusz Rzymianin; karmelici – Gerard z Bolonii; księża świeccy (Paryż, potem Kolonia) – Piotr z Owernii
ostatecznie nauka Tomasza uznana została za oficjalnie obowiązującą (dominikanie, jezuici i inni)
nawrót do tomizmu: XVI n.e. (Hiszpania – Franciszek Suarez), II p. XIX n.e. (Rzym – Leon XIII, tzw. „neotomizm”)