RUCH gr. phord (= kinesis póthen pot, Ary­stoteles, Etyka nikomach., X, 4, 1174 a 30); łc. motus, motio; ang. movement, motion; fr. mouvement; nm. Bewegung

1. metaf., filoz. przyr. W tradycji arystotelesowsko-tomistycznej: wszelkie przej­ście od możności do aktu (—> akt i moż­ność) rozpatrywane tylko jako przejście. Bliskoznacznikami „ruchu" są pojęcia —> zmiany i -^ stawania się. Według okre­ślenia Arystotelesa ruch jest aktualizacją tego, co jest w możności — w takiej mie­rze, w jakiej to coś jest jeszcze w możności. Jako realizacja —> ilości (1) ciągłej, której poszczególne fazy nie istnieją jednocześ­nie {continuum płynne i sukcesywne; —> cią­głość /1 /), ruch jest procesem aktualizacji (realizacji) możności trwającym tak długo, jak długo możność ta jest jeszcze obecna i nie została całkowicie zrealizowana. Aby lepiej zrozumieć swoistą rzeczywistość ru­chu, należy uwzględnić trzy jej elementy: 1) -^ podmiot (1) będący w możności; 2) akt niepełny, doskonalący możność; 3) akt pełny, doskonały, który jest kresem aktu niepełnego. Ruch jest zmianą jawiącą się jako ciąg cząstkowych, sukcesywnych re­alizacji. Jako coś pośredniego pomiędzy możnością i aktem ruch zakłada pojęcie realnego bytu możnościowego. Do zaist­nienia ruchu konieczne są: podmiot pod­legający zmianie, źródło ruchu (przyczy­na), czas, punkt wyjścia i punkt dojścia. Ruch może przejawiać się w kategoriach: -^ ilości (1), ^jakości (1), umiejscowienia (—> miejsce) — i w związku z tym wyróż­nia się: ruch ilościowy — przyrost lub ubytek ruchu; ruch jakościowy — przemianę substancji; ruch lo­kalny — przejście z jednego miejsca na inne.

W innym aspekcie wyróżnia się:

a) ruch przechodni (motus transiens) — którego źródło znajduje się poza ciałem podlegającym zmianie; właściwy bytom nieożywionym;

b)ruch wsobny {motus immanens), nazywany też —> działaniem (Ic) immanentnym lub czynnością wsobną (immanentną) — ruch pochodzący od podmiotu i w nim pozostający, nie udzielony z zewnątrz przez jakiś inny byt. Prowadzi on do wewnętrzne­go doskonalenia i maksymalnego rozwoju, jaki dany byt (żywy) może osiągnąć. Czysto immanentne działanie dokonuje się bez zaistnienia skutku w czymś na zewnątrz; dzia­łaniem takim jest np. kontemplacja prawdy czy intuicyjna wizja intelektualna rzeczywistości — obydwie nie kończące się wytwo­rzeniem jakiegoś skutku poza samym ak­tem poznania. Współcześnie, w związku z wynikami badań nad budową atomu (np. ruch elektronu wokół jądra) toczy się w tomizmie dyskusja, czy ruch wsobny jest wy­łącznie cechą istot żywych i czy stanowi adekwatne kryterium dla ich odróżnienia od bytów nieożywionych.

Działanie i doznawanie to dwie kategorie, które integrują przyczynowanie sprawcze (—> przyczynowość /!/), dokonujące się po­przez ruch. Źródłem ruchu powodującego zaistnienie nowego bytu — substancjalnego lub przypadłościowego — jest przyczyna sprawcza; jej działanie ma zwykle dwa kre­sy odniesienia: 1) punkt wyjścia — od przyczyny sprawczej i 2) pimkt dojścia — w po­staci przemienienia podmiotu, w którym kształtuje się nowy skutek. W przypadku działania czysto unmanentnego punkt doj­ścia nie odgrywa roli.

Wychodząc od analizy ruchu jako swoi­stej realizacji aktu i możności Arystoteles sformułował następujące dwie zasady: 1) „Wszystko, co jest w ruchu, poruszane jest przez coś innego" oraz 2) „Szereg czynników poruszających i poruszanych nie może się ciągnąć w, nieskończoność". Na podstawie tych zasad doszedł on do pojęcia Pierwszego —> Poruszyciela (a) ja­ko ostatecznej racji ruchu.

2. W ontologii marksistowskiej: atrybut materii, czyli taka jej właściwość, która nie może istnieć bez materii (podobnie jak i materia nie może istnieć bez ruchu). Po­przez ruch dokonuje się rozwój materii: powstają jej nowe układy, struktury istot­nie różne od dotychczasowych. F. Engels wyróżnił pięć rodzajów ruchu (zmian): 1) mechaniczny, 2) fizyczny, 3) chemicz­ny, 4) biologiczny, 5) społeczny.  

3. fiz. Zmiana położenia jednego ciała względem drugiego — tego, które dowol­nie przyjmuje się za nieruchome. Według I. Newtona można mówić o ruchu abso­lutnym (bezwzględnym), który odbywał­by się w stosunku do bezwzględnego układu odniesienia. Współcześnie przyj­muje się, że każdy ruch jest względny; po­jęcie ruchu absolutnego nie zawiera żad­nej treści fizycznej. Zasada nieoznaczono­ści Heisenberga wskazuje, jak dalece moż­na posługiwać się opisem klasycznym przy wyjaśniaruu ruchu w mikroświecie. W fizyce współczesnej: ruch rzeczywisty — taki, który daje się odnieść do określo­nego puriktu w czasoprzestrzeni.