REALIZM (nłc. od nłc. realis = rzeczowy, odnoszący się do rzeczy) ang. realism; fr. realisme; nm. Realismus

1. W przeciwstawieniu do -> idealizmu (I) — stanowisko uznające: 

A) metaf. istnienie rzeczywistości obie­ktywnej, transcendentnej w stosunku do poznającego podmiotu i niezależnej od aktów świadomości; syn.^> transcendentalizm (2); 

B) t. pozn. poznawalność przedmiotów zewnętrznych względem poznającego pod­miotu.

Rozróżnia się:

a) realizm naiwny — uznający,iż rzeczy są dokładnie takie, jakimi je spostrze­gamy i pojmujemy. Jest to dosyć ogólne zapatrywanie naturalne, choć żaden filozof nie przyznawał się do niego wprost;

b) realizm krytyczny (nazwany przez I. Kanta w odniesieniu do jego wła­snego stanowiska „realizmem empirycz­nym" — empirisch Realismus) — oparty na rozumowej krytyce procesu poznania i na określonych zdolnościach intelektu.

Realizm w powyższych znaczeniach (A, B) reprezentuje głównie filozofia arystotelesowsko-tomistyczna oraz materializm dialektyczny, poza tym zwolennikami re­alizmu krytycznego są niektórzy filozofo­wie analityczni (m. in. R. W. Sellars), nie­którzy fenomenologowie oraz egzystencjaliści. Filozofia arystotelesowsko-tomistyczna i materializm dialektyczny różnią się w określeniu przedmiotów istnieją­cych obiektywnie: dla pierwszej byt realny to byt bądź fizyczny — dostępny doświad­czeniu, bądź związany genetycznie z tym, co dostępne doświadczeniu, bądź istnieją­cy jako konieczna przyczyna tego, co do­stępne doświadczeniu; dla drugiego byt . obiektywnie istniejący to wyłącznie byt fi­zyczny. Na gruncie filozofii analitycznej realizm przejawia się jako stanowisko w filozofii nauki (realizm eksplikatywny), według którego nauka wiąże w swym uję­ciu za pomocą obserwacyjno-teoretycznego języka świat obiektywny i podmiotowe do niego podejście, realizując zadanie wy­jaśniania danych doświadczenia, także po­średniego (R. Carnap — po 1950 r., W. van Orman Quine, W. Sellars, M. B. Hesse, R. Harre, J. J. C. Smart i in.). Realizm feno­menologów łączy się z intencjonalnym ro­zumieniem świadomości: za realne, istnie­jące niezależnie od świadomości uważa się tam przede wszystkim przedmioty spo­strzegane. Nawiązujący do E. Husserla M. Scheler, M. Heidegger i N. Hartmann przeszli od czystej analizy treści aktu intuicyjnego do analizy bytu i istnienia, czyli od ontologii ejdetycznej do ontologii w tra­dycyjnym znaczeniu (neoontologia nie­miecka). 

2. metaf. Realizm ontologiczny (idea­lizm obiektywny) — doktryna platońska, według której -^ idee (la) bytują samoist­nie jako takie w świecie poznawalnym umysłowo, lecz pozaempirycznym, stano­wiąc odrębny porządek substancjalny. Według E. Husserla i innych fenomenolo­gów byt idealny nie jest ani realny, ani nie­realny, lecz irrealny, istnieje bowiem obie­ktywnie, aczkolwiek nie substancjalnie, i nie daje się umiejscowić ani w umyśle, ani w świecie zewnętrznym, ani poza światem. Odpowiednikiem platońskich idei w filozofii współczesnej są np. wiecz­ne esencje G. Santayany, stanowiące świat możliwości i pozostające w określonym stosunku do materialnej rzeczywistości.

3. Realizm pojęciowy — stano­wisko w średniowiecznym sporze o uniwersalia (—> powszechniki /1 /), przeciw­stawne -^ nominalizmowi (1), utrzymują­ce, że pojęcia ogólne posiadają właściwą sobie, pozaumysłową — wyjąwszy inte­lekt Boga — rzeczywistość. Zanim pojawił się nominalizm, czyli nominalistyczny antyrealizm, normalnym stanowiskiem we wczesnym i nawet w późniejszym śred­niowieczu był realizm dogmatyczny, re­prezentowany np. przez Fredegisusa, Jana Szkota Eriugenę, Remigiusza z Auxerre, Gerberta z Aurillac, Anzelma Z Canterbury. Początkowo był to nawiązujący do Plato­na i Plotyna (fl) realizm skrajny, który po­tem, wraz z recepcją Arystotelesa, został zmodyfikowany, uzyskując postać (b) re­alizmu umiarkowanego.

a) Realizm skrajny — przekonanie, że odpowiedniki nazw i pojęć ogólnych ist­nieją poza umysłem: bądź w intelekcie Bo­ga {anterem), bądź jako ta sama forma w różnych rzeczach (m re), bądź jako isto­ty same w sobie w porządku czystej możliwości (in se). Za typowego reprezentan­ta realizmu skrajnego uważa się Wilhelma z Chamfeaux.

b) Realizm umiarkowany, nawiązujący do tradycji arystotelesowskiej — przekona­nie, że nazwy i pojęcia ogólne są wynikiem abstrakcji z danych doświadczenia (post rem); w świecie empirycznym istnieją tylko rzeczy jednostkowe określonej natury. Sta­nowisko to znalazło klasyczne sformułowa­nia u Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwi­nu. W Polsce realizm pojęciowy reprezen­tował szkotysta Michał z Biestrzykowa. W filozofii nowożytnej realizm pojęcio­wy znalazł wyraz w koncepcji „prawd w sobie" B. Bolzana i w neokantyzmie; współcześnie elementy realizmu pojęciowe­go pojawiły się w fenomenologii, u G. Santayany i w -^ filozofii matematyki.

4. estet. Teoria twórczości artystycznej dotycząca określenia natury prawdy arty­stycznej, tzn. prawdy w odtwarzaniu rze­czywistości przez artystę w dziele sztuki. Określenie to wiąże się z pojęciem sztuki jako naśladowania rzeczywistości (-^ mi­mesis) i jest różnie interpretowane: jako prawda subiektywna (szczerość wypo­wiedzi, autentyczność), prawda obiektyw­na (dosłowny czy adekwatny opis rzeczy­wistości, ukazywanie tego, co typowe lub tego, co istotne), jako warunek spełniania przez dzieło sztuki podstawowych funkcji społecznych i kulturowych (m. in. informatywność, komunikatywność).

REALIZM KRYTYCZNY ang. critical realism; iv. realisme critique; nm. kritischer Realismus ł. pozn. -^ Realizm (IBb).

REALIZM NAIWNY ang. crude realism, naive realism; fr. realisme naif; nm. naiver Realismus t. pozn. —> Realizm (IBa).