Ocena brak
REALIZM
REALIZM (nłc. od nłc. realis = rzeczowy, odnoszący się do rzeczy) ang. realism; fr. realisme; nm. Realismus
1. W przeciwstawieniu do -> idealizmu (I) — stanowisko uznające:
A) metaf. istnienie rzeczywistości obiektywnej, transcendentnej w stosunku do poznającego podmiotu i niezależnej od aktów świadomości; syn.^> transcendentalizm (2);
B) t. pozn. poznawalność przedmiotów zewnętrznych względem poznającego podmiotu.
Rozróżnia się:
a) realizm naiwny — uznający,iż rzeczy są dokładnie takie, jakimi je spostrzegamy i pojmujemy. Jest to dosyć ogólne zapatrywanie naturalne, choć żaden filozof nie przyznawał się do niego wprost;
b) realizm krytyczny (nazwany przez I. Kanta w odniesieniu do jego własnego stanowiska „realizmem empirycznym" — empirisch Realismus) — oparty na rozumowej krytyce procesu poznania i na określonych zdolnościach intelektu.
Realizm w powyższych znaczeniach (A, B) reprezentuje głównie filozofia arystotelesowsko-tomistyczna oraz materializm dialektyczny, poza tym zwolennikami realizmu krytycznego są niektórzy filozofowie analityczni (m. in. R. W. Sellars), niektórzy fenomenologowie oraz egzystencjaliści. Filozofia arystotelesowsko-tomistyczna i materializm dialektyczny różnią się w określeniu przedmiotów istniejących obiektywnie: dla pierwszej byt realny to byt bądź fizyczny — dostępny doświadczeniu, bądź związany genetycznie z tym, co dostępne doświadczeniu, bądź istniejący jako konieczna przyczyna tego, co dostępne doświadczeniu; dla drugiego byt . obiektywnie istniejący to wyłącznie byt fizyczny. Na gruncie filozofii analitycznej realizm przejawia się jako stanowisko w filozofii nauki (realizm eksplikatywny), według którego nauka wiąże w swym ujęciu za pomocą obserwacyjno-teoretycznego języka świat obiektywny i podmiotowe do niego podejście, realizując zadanie wyjaśniania danych doświadczenia, także pośredniego (R. Carnap — po 1950 r., W. van Orman Quine, W. Sellars, M. B. Hesse, R. Harre, J. J. C. Smart i in.). Realizm fenomenologów łączy się z intencjonalnym rozumieniem świadomości: za realne, istniejące niezależnie od świadomości uważa się tam przede wszystkim przedmioty spostrzegane. Nawiązujący do E. Husserla M. Scheler, M. Heidegger i N. Hartmann przeszli od czystej analizy treści aktu intuicyjnego do analizy bytu i istnienia, czyli od ontologii ejdetycznej do ontologii w tradycyjnym znaczeniu (neoontologia niemiecka).
2. metaf. Realizm ontologiczny (idealizm obiektywny) — doktryna platońska, według której -^ idee (la) bytują samoistnie jako takie w świecie poznawalnym umysłowo, lecz pozaempirycznym, stanowiąc odrębny porządek substancjalny. Według E. Husserla i innych fenomenologów byt idealny nie jest ani realny, ani nierealny, lecz irrealny, istnieje bowiem obiektywnie, aczkolwiek nie substancjalnie, i nie daje się umiejscowić ani w umyśle, ani w świecie zewnętrznym, ani poza światem. Odpowiednikiem platońskich idei w filozofii współczesnej są np. wieczne esencje G. Santayany, stanowiące świat możliwości i pozostające w określonym stosunku do materialnej rzeczywistości.
3. Realizm pojęciowy — stanowisko w średniowiecznym sporze o uniwersalia (—> powszechniki /1 /), przeciwstawne -^ nominalizmowi (1), utrzymujące, że pojęcia ogólne posiadają właściwą sobie, pozaumysłową — wyjąwszy intelekt Boga — rzeczywistość. Zanim pojawił się nominalizm, czyli nominalistyczny antyrealizm, normalnym stanowiskiem we wczesnym i nawet w późniejszym średniowieczu był realizm dogmatyczny, reprezentowany np. przez Fredegisusa, Jana Szkota Eriugenę, Remigiusza z Auxerre, Gerberta z Aurillac, Anzelma Z Canterbury. Początkowo był to nawiązujący do Platona i Plotyna (fl) realizm skrajny, który potem, wraz z recepcją Arystotelesa, został zmodyfikowany, uzyskując postać (b) realizmu umiarkowanego.
a) Realizm skrajny — przekonanie, że odpowiedniki nazw i pojęć ogólnych istnieją poza umysłem: bądź w intelekcie Boga {anterem), bądź jako ta sama forma w różnych rzeczach (m re), bądź jako istoty same w sobie w porządku czystej możliwości (in se). Za typowego reprezentanta realizmu skrajnego uważa się Wilhelma z Chamfeaux.
b) Realizm umiarkowany, nawiązujący do tradycji arystotelesowskiej — przekonanie, że nazwy i pojęcia ogólne są wynikiem abstrakcji z danych doświadczenia (post rem); w świecie empirycznym istnieją tylko rzeczy jednostkowe określonej natury. Stanowisko to znalazło klasyczne sformułowania u Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu. W Polsce realizm pojęciowy reprezentował szkotysta Michał z Biestrzykowa. W filozofii nowożytnej realizm pojęciowy znalazł wyraz w koncepcji „prawd w sobie" B. Bolzana i w neokantyzmie; współcześnie elementy realizmu pojęciowego pojawiły się w fenomenologii, u G. Santayany i w -^ filozofii matematyki.
4. estet. Teoria twórczości artystycznej dotycząca określenia natury prawdy artystycznej, tzn. prawdy w odtwarzaniu rzeczywistości przez artystę w dziele sztuki. Określenie to wiąże się z pojęciem sztuki jako naśladowania rzeczywistości (-^ mimesis) i jest różnie interpretowane: jako prawda subiektywna (szczerość wypowiedzi, autentyczność), prawda obiektywna (dosłowny czy adekwatny opis rzeczywistości, ukazywanie tego, co typowe lub tego, co istotne), jako warunek spełniania przez dzieło sztuki podstawowych funkcji społecznych i kulturowych (m. in. informatywność, komunikatywność).
REALIZM KRYTYCZNY ang. critical realism; iv. realisme critique; nm. kritischer Realismus ł. pozn. -^ Realizm (IBb).
REALIZM NAIWNY ang. crude realism, naive realism; fr. realisme naif; nm. naiver Realismus t. pozn. —> Realizm (IBa).