Uzależnienie psychologiczne obejmuje wszystkie rodzaje uzależnień. Po­wstało wiele prób wyjaśnienia genezy, mechanizmów uzależnienia i różnych form terapii oraz profilaktyki.

Najogólniej uważa się, iż do uzależnienia od środków psychoaktywnych i niektórych czynności dochodzi dlatego, że konsekwencją tych zachowań są silne, szybkie gratyfikacje emocjonalne. Są to uczucia zwane szczytowymi, dają pełne złudzenie szczęścia, powodują różne treściowo dobrostany i zaspokojenia, stany rozluźnienia psychicznego, redukcji lęku. Człowiek wykonuje te czynności i zażywa środki po to, aby uzyskać nagrodę, tj.: (a) podwyższyć dobre samopoczu­cie (aż do silnych ekstatycznych stanów) lub (b) obniżyć, ewentualnie zlikwido­wać różne typy dyskomfortu psychicznego (ból, lęk, niepokój, napięcie popędowe, smutek, przykrość, pustkę, samotność, beznadziejność).

Zachowania uzależniające można więc uznać albo za mechanizmy obronne, albo za skutek uczenia się społecznego i warunkowania klasycznego lub instrumentalnego. Powstaje jednak pytanie, dlaczego zachowania te utrzymują się pomimo ewidentnych szkód. Utrzymują się dlatego, że pośrednio likwidują szkody własne i dają zdecydowanie więcej gratyfikacji (silniejsze wzmocnienia), niż inne czynności życiowe, a ponadto autonomizują się. Czasem decydują o tym nieświadome popędy do autodestrukcji. Z chwilą utrwalenia się nałogowej czynności dochodzi do bardzo złożonych procesów zaburzeń samoregulacji, które -jak już pisałam - polegają na zaburzeniu kontroli rozpoczynania patologicznych zachowań (picie, palenie tytoniu, napadowe jedzenie w nocy, surfowanie w Internecie, czatowanie itp.), kontroli ilości i czasu, czyli nasilenia zachowań oraz braku kontroli zahamowa­nia i zakończenia (kończenia picia i gier hazardowych).

Pojawiają się także inne zaburzone procesy funkcjonowania człowieka odpowiadające określeniu „uzależnienie umysłu". Człowiek myśli w sposób magiczny, rozbudowuje złudzenia i myślenie życzeniowe, zwłaszcza w od­niesieniu do własnych możliwości kontrolowania zachowań; jest błędnie przekonany, że w każdej chwili może przerwać sposób życia, który przynosi zbyt wiele szkód i grozi zwolnieniem z pracy, rozwodem, utratą pozycji itp. Dezorientacja co do realnej sytuacji i własnej osoby jest pułapką, która utrudnia podjęcie decyzji o zmianie stylu życia. Niektóre rodzaje uzależnień, zwłaszcza narkomanie, ale także uzależnienie alkoholowe, prowadzą do ciężkich chorób i przedwczesnej śmierci. W nie­których wypadkach mówi się też o przekształceniu uzależnienia w postępu­jącą chorobę