Psychologia uzależnień także ma tendencję do wyodrębnienia się, najprawdopodobniej dlatego, iż uzależnienie jest generalnie problemem człowieka XX i XXI wieku, że do klasycznych już form uzależnienia od środków psychoaktywnych, takich jak alkoholizm i narkomania dochodzi wiele nowych form uzależnienia czynności i gratyfikacji. Czyli jest to poważny problem społecz­ny naszej współczesności. Jednak dział ten wyodrębnił się na skutek powoła­nia - w dużej mierze za sprawą psychologów - nowych form zapobiegania i terapii głównie uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu.

W klasyfikacjach psychopatologicznych (ICD-10 i DSM-IY) znajdziemy w zasadzie tylko uzależnienia do substancji psychoatywnych; są one bardzo rozbudowane z uwagi na zróżnicowane działanie tych substancji. Informacje o biologicznych mechanizmach zatruć tymi substancjami i fizjologicznej zależności są bardzo istotne dla zrozumienia wielu zachowań patologicznych ludzi pod ich wpływem. Psycholog kliniczny wnosi do tego obszaru wiedzę o mechanizmach psychologicznych i społecznych oraz koncepcjach etiopatogenetycznych, a to z kolei wpływa na nowe projekty leczenia uzależnień. W klasyfikacjach tych nie ma zaburzeń związanych z uzależnieniem od czynności.

Jądrem wszystkich form uzależnień jest utrata przez człowieka kontroli nad własnym zachowaniem i życiem wskutek powstania fizjologicznego lub/i psychologicznego przymusu. Można to ujmować jeszcze szerzej, wykorzys­tując wiedzę o mechanizmach samoregulacji człowieka, jak to proponują Baumeister, Heatherton i Tice. Dzięki procesom samoregulacji czło­wiek dostraja swoje zachowania do potrzeb, wybiera odpowiednie procesy lub hamuje je, przy czym wraz z rozwojem człowieka proces sterowania psychiką i zachowaniem jest przez niego coraz bardziej doskonalony. Pojęcie kontroli jest istotną częścią tych procesów samoregulacyjnych. W procesach samoregulacji ważną funkcję pełnią standardy: potrzeby, wartości, cele, normy kulturowe, osobiste standardy idealnego Ja itp., które ustawione są ponadto w pewnej hierarchii i powiązane ze sobą. Samoregulacja działa dzięki istnieniu sprzężenia zwrotnego, tj. człowiek ocenia poziom odchylenia aktualnych zachowań i procesów od poziomu założonego zgodnie ze stan­dardem i w zależności od spostrzeganej różnicy włącza mechanizm regulo­wania czy kontroli. W tym celu używa się także mechanizmów siły woli, czyli nastawienia na program wynikający z dążenia do realizacji norm, celów i oczekiwań. Składnikami samoregulacji są więc:

l) standardy (normy, cele),

2) obserwowanie różnic i odchyleń od standardów,

3) korygowanie lub dostrajanie zachowań i procesów, aby realizować standardy.

Proces samore­gulacji może być więc zaburzony na każdym z tych etapów. Może polegać na braku lub wadliwych standardach, może wiązać się z niesprawnym monitorowaniem swoich procesów i zachowań lub może polegać głównie na zaburzeniach procesów dostrajania się do spostrzeżonych odchyleń od stan­dardów. Uzależnienie jest zaburzeniem samoregulacji, o tyle, o ile nie człowiek, ale nagradzająca siła substancji psychoaktywnej lub gratyfikacja jakiejś czynności stają się głównym standardem regulacji.

W tym stanie człowiek odczuwa przymus psychiczny i wykonuje czynności mimo ich szkodliwości. W zaawansowanych fazach uzależnienia każda forma jego przerwania powoduje przykrość, co dodatkowo komplikuje możliwości samoregulacyjne.

W zaburzeniach samoregulacji pod postacią uzależnień, do najważniejszych należą czynniki gwarantujące sprawność przebiegu tego procesu, a są to:

• system wartości i celów, hierarchia potrzeb, rozwój potrzeb organizujących czynności, jasne cele proksymalne i ich zgodność z celami odległymi i potrzebą sensu życia;

• poziom organizacji i funkcjonowania Ja - poczucie tożsamości, samo­świadomość, niezależność, poczucie podmiotowej kontroli;

• sprawność procesów samoświadomości i doznawania oraz samokontroli, monitorowania i dostrajania;

• brak destrukcyjnych i autodestrukcyjnych elementów w strukturze Ja.

Gdy warunki te nie są spełnione, umysłem człowieka, jego emocjami i zachowaniem sterują elementy zewnętrzne, a człowiek ma poczucie, że nie może tego zmienić, albo ma iluzję samokontroli, wówczas mamy do czynie­nia z poważną ogólną dysfunkcjonalnością, którą nazywa się „uzależnieniem człowieka" albo „uzależnieniem umysłu". Picie alkoholu, zażywanie psychoaktywnych środków, uprawianie seksu, jedzenie, gra hazardowa lub kom­puterowa, surfowanie po Internecie, kupowanie i wiele innych czynności wykonuje się na zasadzie czynności nałogowej. Te czynności stają się najważniejsze, one stają na czele hierarchii wartości, one rządzą umysłem i działaniem człowieka, zaburzając we wszystkich ogniwach proces samore­gulacji. Oznaki tego widać bardzo wyraźnie, kiedy zaczynają one dominować w życiu człowieka, odsuwać na dalszy plan czynności życiowe, zobowiązania, powodują zaniedbywanie pracy, opieki nad dziećmi itp. Człowiek zaczyna odczuwać ich dolegliwość i stopniową utratę kontroli. Świadomość utraty kontroli nad tymi czynnościami jest najważniejszym czynnikiem w profilak­tyce, a częściej w leczeniu uzależnień.

Zanim przejdziemy do prób omówienia mechanizmu uzależnienia trzeba wyróżnić dwa rodzaje uzależnień:

(1) Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, związane z uzależnieniem fizjologicznym:

• zależność od alkoholu;

• uzależnienie od środków psychoaktywnych (znaczna rozmaitość i róż­ne formy działania fizjologicznego tych środków określanych ogólnie terminem narkomanie);

• uzależnienie od leków;

(2) Uzależnienia od czynności, które najczęściej ogranicza się do zależności psychologicznej:

• uzależnienie od gier hazardowych i komputerowych;

• uzależnienie od seksu;

• uzależniony sposób odżywiania - hamowanie jedzenia, obżarstwo;

• uzależnione formy korzystania z Internetu umożliwiające synchronicz­ną komunikację;

• pracoholizm itp.