Bezkręgowce - organizmy nie posiadające kostnego szkieletu -są pod względem liczby gatunków i liczby osobników największą grupą zwierząt na świecie. Szacuje się, ze istnieje ich od 10 do 80 milionów gatunków. Wciąż jednak niewiele o nich wiemy.
Ochrona wszystkich bezkręgowców świata jest zadaniem niezwykle trudnym, właści­wie niewykonalnym i wiele tych zwierząt wyginie, zanim zostaną opisane i przebadane. Naj­większym zagrożeniem jest zanik pierwotnych śro­dowisk i naturalne zmiany zachodzące w ekosys­temach. Na przykład katastrofalne zmniejszenie się powierzchni łąk i wrzosowisk w Anglii (o ponad 95%) spowodowało znaczny spadek liczebności łąkowych bezkręgowców.
Poprzez ochronę środowisk naturalnych, takich jak rafy koralowe i środowisk pólnaturalnych, takich jak współczesne lasy Europy, można ocalić wiele gatunków zwierząt bezkręgowych. Głównym problemem wiążącym się z ochroną bezkręgowców jest wielka liczba ich gatunków. Nie wiemy dokładnie, ile gatunków bezkręgowców żyje na Ziemi, a bez dokładnego poznania i opisania tych zwierząt, trudno zapewnić im ochronę. Prawdopo­dobnie jest ich tysiąc razy więcej niż gatunków kręgowców. Bezkręgowce to najczęściej zwierzęta o niewielkich rozmiarach, trudno je dostrzec i być może dlatego nie skupiają na sobie uwagi ludzi w takim stopniu jak słonie czy wielkie walenie.
Wśród zwierząt zagrożonych wyginęciem wię­cej jest gatunków bezkręgowców niż kręgowców. Jednak niewielu ludzi one interesują. W wielu przy­padkach nie wiemy Jak one wyglądają, gdzie żyją. Niewielu zdaje sobie sprawę, że są one bardzo zróż­nicowaną grupą zwierząt, które występują niemal wszędzie, zarówno na lądzie, jak i w wodzie.

Pospolite bezkręgowce
Nawet w naszej strefie klimatycznej żyje wiele pos­politych bezkręgowców. Na przykład w Wielkiej Brytanii sklasyfikowano do tej pory 25650 gatun­ków zwierząt bezkręgowych, a prawdopodobnie jest ich tam około 30000. Spośród nich 22450 ga­tunków to owady. Liczba ta nie obejmuje bezkrę­gowców morskich, takich jak pierwotniaki i wrot­ki, których liczebność nie była oceniana.
Uważa się, że na terenie Europy żyje około 100000 gatunków bezkręgowców. Ta liczba obej­muje gatunki słodkowodne i lądowe. Najliczeb-niejszymi grupami są nicienie (gromada Nematoda) i pajęczaki (gromada Arachnida). Chociaż toczą się spory, co do podziału systematycznego bez­kręgowców, uważa się, że można wyróżnić od dzie­sięciu do 15 głównych grup, czyli typów, tych zwierząt. Najważniejsze z nich to Arthropoda (sta­wonogi), do których zalicza się na przykład raki, krewetki i pająki oraz Mollusca (mięczaki) obej­mujący ślimaki, małże i głowonogi. Do tych dwóch typów zwierząt należy najwięcej objętych ochroną zagrożonych gatunków.
Do typu Arthropoda należy 75% wszystkich gatunków zwierząt świata. W jego obrębie najlicz­niejszymi gromadami są skorupiaki, pajęczaki i owady. Do tej pory opisano około jednego milio­na gatunków owadów, a jedna czwarta z nich to chrząszcze. Działania na rzecz ochrony bezkrę­gowców skupiają się głównie na owadach. Pewne ich gatunki, głównie motyle i chrząszcze, to duże, piękne i efektownie wyglądające zwierzęta, dlate­go przyrodnicy poświęcają im najwięcej uwagi.

Niesporczaki i mszywioły
Zagrożone wyginięciem są grupy mikroskopijnych bezkręgowców zwanych niesporczakami (Tar­digrada) oraz mszywioły. Niesporczaki mają dłu­gość 0,5-1,2 mm (jeden gatunek ma wielkość zale­dwie 0,001 mm) i żyją w wielkiej liczbie w różnych miejscach na lądzie, w wodach słodkich i w morzu. Na przykład na jednym metrze kwadratowym mchu w Walii naliczono 2,5 miliona niesporczaków, a w ściółce leśnej buczyny w Danii stwierdzono ich od 1000 do 12500 osobników na jednym metrze kwadratowym. Grupa ta pomimo wielkiej liczeb­ności jest jednak słabo zbadana i wprowadzenie sensownych sposobów ochrony niesporczaków, zanim zostaną przeprowadzone szczegółowe bada­nia nad ich wybiórczością środowiskową i sposo­bem życia jest bardzo trudne.
Mszywioły, do których zalicza się około 4000 gatunków, to jeszcze jedna grupa zwierząt, która wymaga dokładniejszego zbadania w celu stworze­nia racjonalnego planu ochrony. Mszywioły pro­wadzą kolonijny tryb życia i występują głównie w płytkich wodach morskich. Do tej pory Nowa Zelandia jest jedynym krajem, który podjął próbę ochrony mszywiołów.

Ochrona
Potrzeba ochrony niektórych grup bezkręgowców, jak na przykład pierścienice (typ Annelida), może wydawać się przeciętnemu człowiekowi bezsensowana. Niektóre z nich zostały wymienione na tak zwanej Czerwonej Liście zagrożonych ga­tunków zwierząt. Czerwona Lista - publikowana przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN) - jest spisem gatunków wy­magających ochrony i obrony przed wyginięciem. W wydanej w 1996 roku liście IUCN umieszczo­no 1891 gatunków bezkręgowców (w tym i owadów), które muszą być objęte ochroną, gdyż liczeb­ność ich populacji nieustannie się zmniejsza. Zwierzęta te są określane jako gatunki „bardzo zagrożone", „zagrożone", „narażone na wyginię­cie". Niektóre z nich to gatunki „wymarłe" lub „wymarłe w stanie dzikim".
Status nadany każdemu gatunkowi przez umieszczenie go na Czerwonej Liście ułatwia pla-' nowanie działań na rzecz ochrony i czasami pocią­ga za sobą skutki prawne, szczególnie w tych kra­jach, gdzie dane zwierzę nie jest objęte ochroną.
Najskuteczniejszym sposobem ocalenia zwie­rząt bezkręgowych jest ochrona całych środowisk i ekosystemów. Dzięki temu można zachować całe zespoły fauny. W dodatku jest to sposób o wiele tańszy i efektywniejszy niż pracochłonne, kosz­towne zabiegi mające na celu ochronę pojedyn­czych, wybranych gatunków. Inicjatywy o międzynarodowym znaczeniu, takie jak na przykład Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro w Brazylii w 1992 roku, miały niewielki wpływ na zacho­wanie biologicznej różnorodności. Uczestnicy Szczytu Ziemi w Kioto w Japonii w 1997 roku rów­nież bardziej skoncentrowali się na problemach związanych z emisją dwutlenku węgla niż na ochronie zespołów zwierząt i roślin.

Mięczaki lądowe
Mięczaki lądowe mają miękkie, nie podzielone na segmenty ciało i często posiadają muszle. Opisano około 24000 gatunków ślimaków lądowych (Gro­mada Gastropoda), które ucierpiały z powodu nisz­czenia środowiska naturalnego. Spośród nich ponad 800 to gatunki wymienione na Czerwonej Liście jako bardzo zagrożone, zagrożone lub zagrożone wyginięciem, 216 to gatunki wymarłe, a dziewięć to gatunki wymarłe w stanie dzikim.
Liczne mięczaki są gatunkami endemicznymi (żyją tylko na małych, odizolowanych obszarach, na przykład na wyspach). Ich byt jest szczególnie zagrożony z powodu rozwoju siedzib ludzkich. Gatunki endemiczne powstały na skutek izolacji środowiska, w którym żyją i braku naturalnych wrogów. Jest ich szczególnie dużo na wyspach.
Przykładowo na Madagaskarze, spośród 377 zna­nych gatunków lądowych mięczaków, 95% to gatunki endemiczne.
Na Nowej Zelandii, na niewielkiej powierzch­ni ściółki lasu deszczowego, można napotkać ponad 40 gatunków mięczaków. Na Hawajach także żyją unikalne okazy bezkręgowców, jednak we wszyst­kich tych miejscach i innych rejonach tropikalnych lub subtropikalnych powierzchnia lasów kurczy się w szybkim tempie, co zagraża przyszłości wielu gatunków zwierząt.
Tworzenie w tych rejonach świata parków na­rodowych pomaga zachować różnorodność bio­logiczną, jednak działania ekologów często zakro­jone są na małą skalę. Szczególną ochroną otoczone są żyworodne drzewne ślimaki z rodzajów Partula i Samoana. Występowały one na wyspie Moorea na Wyspach Towarzystwa na Pacyfiku. Ich popu­lacja zwiększyła się dzięki sukcesowi programu rozmnażania ślimaków w niewoli i obecnie na­ukowcy planują ich reintrodukcję.
Mięczaki znajdują się na liście gatunków chro­nionych w Stanach Zjednoczonych oraz krajach Europy, także w Polsce. Badania nad bezkręgow­cami zostały rozpoczęte w 25 krajach po to, aby poznać rozmieszczenie mięczaków, a także innych grup bezkręgowców. Dzięki badaniom można rów­nież określić zmiany liczebności gatunków zagro­żonych. We Francji pozyskiwanie ślimaków win­niczków (Helixpomatia) podlega ścisłej kontroli, chociaż nie chroni się środowiska występowania tych zwierząt. Uważa się, że ślimak winniczek został sprowadzony do zachodniej Europy przez Rzymian i w niektórych miejscach jest tam dosyć liczny. Pomimo to na Czerwonej Liście jest wymie­niany jako gatunek rzadki.

Pająki
Za gatunek rzadki uznano pięknego pająka poskocza krasnego (Eresus niger), którego samce mają charakterystyczne czarno-czerwone ubarwienie.
Przyczyną zagrożenia bytu wielu gatunków bez­kręgowców jest, tak jak w przypadku poskocza krasnego, niewłaściwa gospodarka rolna. Ujemny wpływ na liczebność bezkręgowców ma także osu­szanie terenów podmokłych. Na przykład w pół­nocnej Europie gatunkiem narażonym na wyginię­cie stał się obecnie bagnik Dolomedes plantarius. Na pustyniach Meksyku są chwytane tarantule Euanthulus smithii. Pająki te są później sprzeda­wane do sklepów zoologicznych, jednak nie są podejmowane żadne skuteczne działania, by zaha­mować ten proceder. Spadek liczebności populacji tej tarantuli spowodował, że jest to gatunek okre­ślony jako zagrożony w mniejszym stopniu.

Skorupiaki wodne
Gromada stawonogów zwana skorupiakami obej­muje zwierzęta pokryte twardym pancerzem. Nale­żą do niej homary, krewetki, kraby, raki i widło-nogi. Opisano do tej pory około 40000 gatunków skorupiaków, liczne podlegają ochronie. Ponad 400 skorupiaków to zwierzęta bardzo zagrożone, zagro­żone lub narażone na wyginięcie - jedna trzecia z nich należy do rodziny dziesięcionogów.
Niektóre rzadkie gatunki krewetek potrafią przetrwać suszę letnią, kiedy zbiorniki, w których bytują, całkowicie wysychają. W Stanach Zjedno­czonych i Meksyku występuje kilka gatunków kre­wetek, które są określane jako bardzo zagrożone.
Niektóre chronione gatunki raków żyją w jaski­niach i, tak jak inne bezkręgowce jaskiniowe, przebywają zawsze w ciemności. Wykształciły one ciekawe przystosowania do życia w jaskiniach. Kiedy temperatura, wilgotność i inne warunki śro­dowiskowe w takich miejscach zostają zmienione przez człowieka, byt tych gatunków jest zagrożony. IUCN wylicza także pewną liczbę „zagrożonych zespołów fauny", obejmujących wszystkie gatun­ki fauny określonych miejsc, które powinny być wzięte w całości pod ochronę.
Do zagrożonych zespołów fauny należą na przy­kład bezkręgowce z jaskiń Cueva Los Chorros w Portoryko. Występująca w nich wilgoć stwarza idealne warunki do życia mięczakom wodnym i lą­dowym. Ponadto występują tam też jaskiniowe wije i karaczany, skorupiaki, mrówki oraz pajęczaki.
Obniżanie się poziomu wód oraz zanieczysz­czenie rzek i jezior przyczyniło się do zmniejsze­nia liczebności populacji kilku gatunków europejskich raków. Rak szlachetny (Astacus astacus), zwany także rakiem rzecznym, byl dawniej na naszym kontynencie najliczniejszym gatunkiem raka. Obecnie jest on gatunkiem rzadkim. Przy­czyną tego są między innymi wzrost zakwaszenia wód, nadmierne połowy i zwiększenie populacji raka pręgowanego. Rak szlachetny ma status gatun­ku zagrożonego wyginięciem.

Morskie rezerwaty przyrody
W morskich rezerwatach przyrody chroni się wiele gatunków zwierząt, w tym bezkręgowce przed nadmiernymi połowami i ujemnym wpływem za­nieczyszczenia wód.
Do bezkręgowców chronionych w morskich rezerwatach przyrody należą między innymi ukwia­ły, rozgwiazdy, kraby i homary. Ochrona bezkrę­gowców morskich ma bardzo duże znaczenie dla rybołówstwa, gdyż zwierzęta te stanowią ważną część pokarmu ryb.
Rafy koralowe - twory powstałe z ciał miliar­dów bezkręgowców - bardzo często są obejmo­wane ochroną rezerwatową. Największą rafą kora­lową na świecie jest Wielka Rafa Koralowa u północno-wschodnich wybrzeży Australii. Tworzą ją kolonijne koralowce - korale i ukwiały. Organizmy te stały się zagrożone z powodu osa­dzania się na dnie morza namułów przynoszonych przez rzeki, szkodliwej działalności kolekcjone­rów i wpływu przemysłu. Ekosystemy raf koralo­wych wymagają bowiem odpowiedniej ilości świa­tła oraz ciepłej i czystej wody o dużym zasoleniu, aby mogły bez przeszkód istnieć.

Zbieranie korali
Do połowy dziewiętnastego wieku głównym miej­scem pozyskiwania korali szlachetnych (Corallium sp.) były wybrzeża Morza Śródziemnego. Korale te mają piękną, czerwoną barwę i wykorzystywa­ne są w jubilerstwie do wyrobu cennych ozdób. Obecnie zbieranie ich podlega surowym ograni­czeniom, a w niektórych morskich rezerwatach jest nawet zakazane. W Japonii nad pozyskiwaniem tych korali ścisłą kontrolę sprawuje państwo. W krajach położonych w ciepłych rejonach Pa­cyfiku, Atlantyku i Oceanu Indyjskiego intratnym interesem jest sprzedaż turystom muszli mięcza­ków. W wyniku tego w szybkim tempie maleje liczebność takich zwierząt jak skrzydelnik olbrzy­mi (Strombus gigas) oraz przydacznica (Tridacna squamosa) i dlatego ich populacje muszą być chro­nione. U południowych wybrzeży Kalifornii, w re­zerwacie w pobliżu wyspy Catalina, zakłada się specjalne hodowle ślimaka Haliońs rufescens, aby zaspokoić olbrzymi popyt wśród turystów na jego piękne muszle.