Moskwa, stolica Rosji, z prawie 9 milionami mieszkańców, jest jedną z największych aglomeracji świata. Miasto to zapisało się trwale w annałach historii politycznej, wniosło tez wielki wkład do kultury europejskiej.
Moskwa położona jest niemal w samym środku Niziny Wschodnioeuropejskiej, w szerokiej i płytkiej dolinie rzeki o tej samej co miasto nazwie. Stolica Rosji jest ogrom­ną aglomeracją zajmującą powierzchnię około 1000 kilometrów kwadratowych.
Większość moskwian to Rosjanie. Do najlicz­niejszych mniejszości należą Białorusini, Żydzi, Tatarzy i Ukraińcy. Liczba ludności miasta stale wzrasta, główną przyczyną tego zjawiska jest napływ ludzi z całego obszaru byłego ZSRR. Kiedy w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w mieście brakowało niewykwalifikowanych robotników, zakłady pracy otrzymały prawo meldo­wania ludzi spoza granic miasta, co miało zapewnić dopływ siły roboczej. Ludność przybywająca z pro­wincji zasiedlała hotele robotnicze zlokalizowane w wieżowcach porozrzucanych po całym mieście.
Historia.
Założone około 1147 roku miasto szybko stało się ważnym ośrodkiem handlowym, czemu sprzyjało położenie nad rzeką Moskwą i połączenie, przez Wołgę, z Morzem Bałtyckim i Kaspijskim.
Od XIII do XV wieku Moskwa znajdowała się pod kontrolą Tatarów, po wyparciu ich przez Iwana Groźnego stała się stolicą księstwa moskiewskie­go, a później Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W 1712 roku car Piotr Wielki przeniósł stolicę Rosji do Petersburga, ale Moskwa pozostała waż­nym centrum kulturalnym i gospodarczym. W XVIII i XIX wieku miasto doskonale prospe­rowało. Po rewolucji październikowej Moskwa odzyskała status stolicy.
W 1610 roku miasto zdobyły wojska polskie, osadzając na tronie pretendenta do władzy carskiej, Dymitra zwanego Samozwańcem, Okupacja trwa­ła jednak zaledwie dwa lata, idea unii Rzeczpospo­litej z Rosją upadła, wojska polskie opuściły Kreml. Od XVIII do XX wieku miastu tylko dwukrotnie zagrażał atak obcych wojsk. 7 września 1812 roku Napoleon Bonaparte na czele swej wielonarodowej armii pokonał wojska rosyjskie pod wsią Borodino nieopodal Moskwy. Co najmniej 44 tysiące Rosjan poległo, odniosło rany lub dostało się do niewoli, pozostali zostali zmuszeni do odwrotu. Droga na Moskwę stała otworem. Większość mieszkańców stolicy uciekła na wschód, a opustoszałe miasto podpalono. Napoleon zajął ocalały Kreml, ale w zgliszczach nie znalazł spodziewanych łupów i jedzenia, które miały podreperować stan i mora­le zmęczonej armii. Po miesiącu cesarz Francuzów podjął decyzję o odwrocie.
W czasie drugiej wojny światowej, nazywanej przez radzieckich historyków Wielką Wojną Oj­czyźnianą, Niemcy oblegali Moskwę od paździer­nika do grudnia 1941 roku, podchodząc na odle­głość 40 kilometrów od centrum miasta. Stolicę uratowały mroźna rosyjska zima i desperackie kontruderzenie Armii Czerwonej.
Supermocarstwo.
Znaczenie Moskwy jeszcze wzrosło pod rządami komunistów (1917-91). W tym czasie była nie tyl­ko stolicą jednego z supermocarstw, ale i centrum całego Bloku Wschodniego oraz światowym ośrod­kiem ruchu komunistycznego. Po upadku komu­nizmu Moskwa pozostała administracyjnym cen­trum Federacji Rosyjskiej i jedną z najważniejszych stolic świata.
Centrum i przedmieścia.
Moskwa zbudowana została na planie koncentrycz­nym. W samym centrum miasta znajduje się Kreml, czyli „twierdza", wokół niego zaś promieniście rozchodzą się kolejne dzielnice przecięte kolisty­mi obwodnicami śródmiejskimi.
Kreml wzniesiono na wzgórzu, tuż przy rzece. Otoczony jest on wysokim murem z czerwonej cegły. Tuż za murem znajduje się słynny Plac Czer­wony i stojąca obok niego cerkiew Wasyla Błogo­sławionego. Wokół tego centrum rozciąga się część, zwana dawniej Biełyj Gorod, oddzielona od następnego kręgu pasem zielonych bulwarów przy­pominających nieco krakowskie Planty. W tej czę­ści miasta mieszczą się instytucje państwowe, biblioteki, teatry, hotele i domy towarowe. W miejscu dawnych murów otaczających Biełyj Gorod pow­stały zadrzewione place-bulwary, na których mają swe siedziby przedstawicielstwa zagraniczne. Obszar rozciągający się za bulwarami to typowe dzielnice śródmiejskie. Otacza je kolejna kolista arteria komunikacyjna, tzw. Sadowe Koło.
Od lat sześćdziesiątych Moskwa zaczęła się dynamicznie rozrastać. Dotychczasowe granice miasta, wyznaczone przez stare obwarowania, przesunięto o kilka kilometrów we wszystkich kierunkach, włączając w obręb miasta podmo­skiewskie miejscowości - między innymi Tuszy no, Babuszkin, Pierowo, Lublino i Kuncewo. Na zyska­nych w ten sposób terenach wybudowano wielkie osiedla mieszkaniowe - obecnie 90 procent miesz­kańców Moskwy mieszka poza Sadowym Kołem.
Dzisiaj granice miasta wyznacza Moskiewska Obwodnica Autostradowa otaczająca centrum w odległości około 20 km.

Pierwsze wzmianki o Kremlu jako centrum mia­sta pochodzą z 1331 roku. W ciągu wielu wieków swojego istnienia Kreml był rezydencją kolejnych monarchów, patriarchów i siedzibą rządów. Twierdza zbudowana została na planie trójkąta
o powierzchni 36,4 hektara. W 1495 roku wokół Kremla wzniesiono mur o długości 2,25 kilome­trów z 20 basztami, z których 19 zwieńczone jest strzelistymi hełmami.
Sobór Błagowieszczeński, świątynia carów, został zbudowany w latach 1484-89. W pałacu Granowitaja Pałata (wzniesionym w latach 1487-91) znajduje się wspaniała sala tronowa - jedyna pozo­stałość po Pałacu Wielkich Książąt.

Do najważniejszych budowli w obrębie murów Kremla należą: 81-metrowa dzwonnica Iwana III i trzy barokowe pałace - Tieremnoj (1635-36), w którym carowie przyjmowali gości i posłańców; Potiesznyj (1651-56), w którym działał pierwszy rosyjski teatr i ogromny Pałac Patriarchów (1642-56). Wśród innych ciekawych budowli Kremla warto wspomnieć o Arsenale (1702-36), neoklasy-cystycznym Pałacu Senatu (1776-87), Wielkim Pa­łacu Kremlowskim (1839-49) i Nowej Zbrojowni (1844-51). Obecnie w Wielkim Pałacu Kremlow­skim znajduje się siedziba rosyjskiego zgroma­dzenia ustawodawczego - Dumy.
W XX wieku na Kremlu wzniesiono tylko dwa budynki: Prezydium Rady Naczelnej ZSRR (1932-34) i Pałac Zjazdów (1959-61).
Przez większą część panowania systemu ko­munistycznego kremlowskie sobory pełniły tylko funkcje muzealne, obecnie znowu otworzyły swe podwoje dla wiernych. Przez kilkadziesiąt lat Kreml był niedostępny dla osób postronnych, bramy Kremla otwarły się dla nich dopiero po śmierci Stalina w 1953 roku.
Przebudowa miasta.
Centralnym placem Moskwy jest przylegający do wschodniej ściany Kremla Plac Czerwony. Tutaj znajduje się słynne Mauzoleum Lenina, w którym przechowywane są zabalsamowane zwłoki przy­wódcy rewolucji.
Obecny wygląd Moskwy jest w dużej mierze wynikiem wielkiej przebudowy miasta w latach trzydziestych, pod rządami Stalina. W tym czasie wyburzono wiele zabytkowych budynków, w tym ponad połowę wszystkich moskiewskich świątyń. Z czasów stalinowskich pochodzą najbardziej charakterystyczne elementy panoramy miasta - sie­dem monumentalnych drapaczy chmur zbudo­wanych w stylu nazwanym „gotykiem Stalina". Największy z nich to gmach Uniwersytetu Mos­kiewskiego im. M. W. Łomonosowa w dzielnicy Lenino. Przykład podobnej szkoły architektonicznej mamy też w Polsce - Pałac Kultury i Nauki w War­szawie jest utrzymany w tym właśnie stylu.
Przemysł.
Moskwa jest największym ośrodkiem przemysło­wym Rosji. Ponad 25 procent mieszkańców Mosk­wy (z czego ponad połowa to kobiety) zatrudnio­nych jest w przemyśle.
Obecnie struktura przemysłowa miasta bardzo szybko zmienia się. Stopniowo zakłady przemy­słu ciężkiego, najbardziej uciążliwe dla środowi­ska, są przenoszone poza obręb miasta, do pasa przemysłowego ciągnącego się na wschód w kie­runku miasta Gorki. Do najważniejszych gałęzi moskiewskiego przemysłu należą: przemysł maszy­nowy, elektryczny i włókienniczy. W mieście znaj­dują się też zakłady lotnicze i fabryka rowerów. Wielu moskwian pracuje w zakładach przemysłu spożywczego. Dobrze rozwinięty jest też przemysł chemiczny. Niegdyś zakłady chemiczne produko­wały głównie barwniki dla przemysłu włókienni­czego, obecnie jednak asortyment ich wyrobów znacznie się rozszerzył. Dziś w moskiewskich fabrykach chemicznych powstają między innymi syntetyczna guma, farby, kwasy, lakiery, tworzy­wa sztuczne, opony, farmaceutyki i kosmetyki. Prężny jest przemysł papierniczy i wydawniczy -Moskwa zajmuje w Rosji czołową pozycję pod względem ilości wydawanych tytułów książko­wych i prasowych. Stolica Rosji słynie też z pro­dukcji fortepianów i butów.
Powrót kapitalizmu.
Moskwa jest też największym ośrodkiem handlo­wym i centrum finansowym Rosji. Tutaj mieszczą się siedziby największych rosyjskich banków i to­warzystw ubezpieczeniowych.
W czasach komunizmu i centralnie sterowanej gospodarki planowej wszystkie zakłady pracy były własnością państwa. Obecnie czyni się wysiłki, by je sprywatyzować; największe przedsiębiorstwa w mieście przekształca się w spółki akcyjne, mniej­sze sprzedaje się w ramach przetargów albo bez­pośrednio. W radzieckim systemie planowania sto­lica zajmowała uprzywilejowaną pozycję pod względem zaopatrzenia w dobra konsumpcyjne. W rezultacie takiej polityki w moskiewskich skle­pach zawsze było dużo więcej towarów niż w skle­pach na prowincji. Obecnie, po załamaniu się gos­podarki nakazowo-rozdzielczej, Moskwa odczuwa negatywne konsekwencje tej polityki - dotych­czasowi dostawcy, często z odległych regionów państwa, uniezależnili się i wolą sprzedawać swoje towary w najbliższej okolicy, a jeśli już trafiają one do Moskwy, to zwykle są znacznie droższe niż w miejscu wytworzenia.
Negatywne skutki transformacji ustrojowej dotknęły mieszkańców Moskwy na różne sposoby - chociaż w stolicy żyje się wygodniej niż w innych miastach, to jednak i tu systematycznie wzrasta bezrobocie, a niskie pensje, tak jak w całym kraju, pożera wysoka inflacja.
Transport.
Olbrzymia Rosja jest w dużym stopniu uzależniona od transportu kolejowego, a Moskwa jest naj­większym w kraju węzłem kolejowym. Przez dzie­więć moskiewskich dworców przewija się codzien­nie ponad dwa miliony pasażerów. Linie kolejowe promieniście rozchodzące się z Moskwy łączą ją z pozostałymi częściami byłego ZSRR. Najbardziej obciążone są linie prowadzące do Petersburga, Kijowa i obecnie elektryfikowana kolej Trans­syberyjska wiodąca do położonego na wschodnich rubieżach Rosji Władywostoku.
Moskwa jest też wielkim węzłem żeglugi śród­lądowej. Wprawdzie po rzece Moskwie mogą pły­wać tylko stosunkowo niewielkie jednostki, jed­nak po leżącym w pobliżu kanale łączącym Moskwę z Wołgą mogą już żeglować nawet naj­większe statki oceaniczne. W mieście funkcjonują trzy wielkie porty towarowe i trzy pasażerskie obsługujące głównie połączenia lokalne.
Moskwa jest jednym z największych na świe­cie węzłów komunikacji lotniczej. Połączenia z od­ległymi regionami kraju i zagranicą zapewniają miastu cztery lotniska. Największe z nich, mię­dzynarodowy port lotniczy Szeremietiewo 2, zosta­ło wybudowane w 1979 roku, około 30 km na pół­nocny zachód od centrum miasta. Przez lotnisko przewija się około 15 tysięcy pasażerów dziennie. Szeremietiewo 1, Wnukowo, Bykowo i Domediedowo obsługują głównie połączenia krajowe.
Transport w obrębie miasta zapewnia rozbudo­wany i wydajny system komunikacji zbiorowej. Po Moskwie można się przemieszczać autobusami, tramwajami albo trolejbusami. Najszybciej jest jed­nak podróżować metrem. Moskiewskie metro, otwarte w 1935 roku, jest prawdziwym arcydzie­łem architektury. W sumie wszystkie linie metra mają około 200 kilometrów długości i 141 stacji. Stacje metra w centrum miasta są bogato zdobione; szczególnego uroku dodają im ciężkie żyrandole, witraże w stylu art deco i liczne posągi. Z mos­kiewskiego metra korzysta każdego dnia około 8 milionów ludzi.
Moskwa jest zarówno stolicą państwa, jak i obwodu moskiewskiego. Siedzibą rządu central­nego jest Kreml, gmachy niektórych ministerstw znajdują się jednak poza jego murami. Minister­stwo Spraw Zagranicznych mieści się w stalinow­skim wieżowcu na obrzeżach śródmieścia. Kilka innych urzędów centralnych znajduje się w wyso­kościowcach przy Prospekcie Kalinina. Aż do koń­ca lat osiemdziesiątych stolicą faktycznie rządzili urzędnicy z miejskiego komitetu partyjnego. Do­piero po upadku komunizmu, w 1991 roku, miesz­kańcy wybrali w wolnych wyborach mera. W tym samym czasie w Moskwie przeprowadzono re­formę administracyjną. Obecnie miasto podzielone jest na 10 okręgów. Każdym z okręgów zarządza wyznaczony przez mera prefekt. Okręgi dzielą się na rejony, w sumie jest ich w Moskwie 134.
Nauka i sztuka.
W Moskwie działa ponad 60 teatrów, 100 muzeów oraz 77 uczelni wyższych, na których studiuje ponad 1,5 miliona studentów.
Do najbardziej znanych moskiewskich teatrów należy Teatr Artystyczny (MChAT) założony w 1898 roku przez W. I. Niemirowicza-Danczenkę i K. S. Stanisławskiego - aktora i reżysera, który stworzył znaną na całym świecie metodę gry aktor­skiej. MChAT miał wystawiać nowe, śmiałe formy sceniczne, przede wszystkim zaangażowane spo­łecznie i politycznie sztuki Antoniego Czechowa i Lwa Tołstoja, jak również satyry i komedie.
Inne bardziej znane moskiewskie teatry to: Teatr Wielki (opera i balet założone w 1776 roku), Teatr na Tagance (1964), Teatr Kukiełkowy S. W. Obrazcowa (1931) oraz Teatr im. J. B. Wachtangowa.
Moskwa jest również siedzibą Rosyjskiej Aka­demii Nauk, ponad tysiąca instytutów naukowo-badawczych oraz 77 szkół wyższych. Największą uczelnią kraju jest założony w 1775 roku Uniwer­sytet im. M. W. Łomonosowa. W drugiej połowie dziewiętnastego wieku uniwersytet uważany był za najważniejszy ośrodek badań naukowych w całej Rosji, zwłaszcza w takich dziedzinach jak mate­matyka, fizyka, chemia, mechanika i astronomia. Studiowało tu wielu sławnych ludzi - Antoni Cze­chow, Iwan Turgieniew, Michaił Gorbaczow i wie-u, wielu innych. Studentów przyciąga również Moskiewskie Konserwatorium im. P. I. Czajkow­skiego oraz Moskiewska Wyższa Szkoła Technicz­na im. Baumana.
W mieście znajduje się ponad 4000 bibliotek z Rosyjską Biblioteką Państwową (1928-40) po­siadającą w swych zbiorach największą w kraju, liczącą około 40 milionów tomów, kolekcję ksią­żek i manuskryptów.
Spośród licznych muzeów na szczególne wyróż­nienie zasługuje Galeria Tretiakowska z zabytko­wą fasadą, w której znajdują się bogate zbiory sztu­ki rosyjskiej i radzieckiej.
Surowy klimat.
Moskwa znajduje się w strefie klimatu kontynen­talnego, dlatego lata są tu gorące i wilgotne, a zimy długie i mroźne. Gdyby nie wpływ nieco cieplej­szych mas powietrza znad Atlantyku, zimy w Mos­kwie byłyby jeszcze surowsze. Średnia tempera­tura lipca, najcieplejszego miesiąca w roku, wynosi 18°C. Gorący bywa też sierpień - najwyższą w Moskwie temperaturę (37°C) zanotowano wła­śnie w tym miesiącu.
Od początku listopada do połowy kwietnia Moskwa jest zwykle przysypana śniegiem. Średnia temperatura stycznia wynosi -10°C, choć zimne, arktyczne powietrze obniżają czasem aż do -42°C.
Wiosna i jesień trwają w Moskwie krótko, wła­ściwie niespełna miesiąc; w kwietniu temperatura bardzo szybko rośnie, a w październiku gwałtow­nie spada.