KSIĄŻĘ NIEZŁOMNY. (Z Calderona de la Barca). Tragedia we trzech aktach, przekład J. Słowackiego dramatu P. Calderona El principe constante (1629), ukończ, w grudniu 1843, wyd. 1844 w Paryżu, wyst. 17 X 1874 w Krakowie. Tematem utworu są losy port. infanta Don Fernanda, zm. w niewoli 1443, ponieważ nie został spełniony warunek jego uwolnienia — oddanie Maurom Ceuty; Calderon przyjął niezgodną z historią wersję pośm. legendy „św. infanta", każąc mu samemu odrzucić wydanie chrześc. miasta muzułmanom jako cenę własnej wolności.

Powstały w okresie kształtowania się systemu genezyjskie-go, miał być K.n. - wg autointerpretacji poety w liście do matki z lutego 1845 - rodzajem ewangelicznej opowieści o „niezłom-ności", tj. o duchowej królewskości człowieka, o panowaniu ducha nad ciałem, o ofierze złożonej z siebie w imię zbiorowości i wiary oraz o krańcowej wierności własnej prawdzie, toteż przekład dokonuje znamiennej transpozycji postaci tyt,, potęgując jej uduchowienie, szlachetność i pokorę; wprowadzenie typowych dla tego etapu twórczości poety pojęć, zwrotów i obrazów (np. „prawa ducha przeciwko prawom ciał", „girlanda duchów") zmienia również świadomość bohatera, czyniąc z niego ideał człowieka „nowej epoki", jednego z pracowników „Sprawy Bożej". Łączy on i realizuje postawy, których konfiguracje charakteryzują bohaterów Słowackiego lat 1842-49: postawę „nowego duchem" - człowieka przeciwstawionego zbiorowości, samotnego w swoim widzeniu duchowego porządku świata i działaniu zgodnie z tym porządkiem; postawę „rycerza Bożego" - walczącego o realizację istotnych, duchowych wartości (tu przez świadomy wybór cierpienia jako czynu); postawę „bolesnego ciałem" męczennika - poddanego przez innych próbie, która dla niego jest zdobywaniem poznania i doskonaleniem się przez cierpienie. Świętość Fernanda ma charakter szczególny, nieortodoksyjny, jego pokora łączy się bowiem z dumnym poczuciem własnej misji; dobrowolna degradacja do żebrzącego o litość, umierającego z nędzy niewolnika to w rzeczywistości konsekwentne kreowanie przez niego własnego męczeństwa i prawdziwej królewskości ducha. Całkowite oddanie się sprawom ducha, totalna rezygnacja, przez wejście do społeczności niewolników, z ludzkiej jednostko wości i odrębności staje się-paradoksalnie - odnalezieniem nowej indywidualności, potwierdzeniem i apoteozą człowieczeństwa. W ten sposób K.n. realizuje nowy typ indywidualizmu romant., po kryzysie, którego zapisem był Beniowski. Kreacja bohatera, a także rozbudowywanie obrazów, rodzaj „wariacji giętkich i urozmaiconych na temat oryginału" (J. Kleiner), opartych na ciągach skojarzeń malarskich, muz. i uczuciowych czynią z dramatu romantyczną parafrazę barokowego pierwowzoru. Don Fernand zalicza się do słynnych ról B. Ładnowskiego, M. Tarasiewicza, a zwł. J. Osterwy; w historii pol. teatru zapisały się inscenizacje Osterwy z 1926-27 i J. Grotowskiego 1965.

Wyd. kryt. J. Kleiner w: Dzieła wszystkie, t. 7, wyd. 2 Wr. 1956.

M. SZYJKOWSKI Słowacki a Calderon, „Bibl. Warsz." 19051.3; T. PEIPER „K.n."na placu, w: Tędy, W. 1930 (prwdr. 1926); J. KLEINER Juliusz Słowacki, t. 4 cz. 1, W. 1927 (tu szczegółowe zestawienie z oryginałem).

Małgorzata Nesteruk