Kozacy to grupa wolnej ludności mieszkającej na Ukrainie, nad dolnym Dnieprem, poniżej tzw. porohów (skalnych progów na Dnieprze). Rejon ich zamieszkania nazywano Zaporożem lub Dzikimi Polami.

Kozacy pojawili się w XV wieku. Byli mieszanką miejscowej ludności, zbiegłych chłopów, mieszczan, częściowo też szlachty (głównie Ukraińcy i Polacy).

Kozacy zajmowali się myślistwem, rybołówstwem i hodowlą. Ich głównym zajęciem była wojaczka. Organizowali obronne, a potem zaczepne wyprawy przeciw Turkom i Tatarom. Ich najazdy (podobnie jak tatarskie najazdy na Rzeczypospolitą) zaogniały stosunki polsko-tureckie.

Kozacy mieli własną organizację wojskową - podział na pułki z obieralną władzą na czele. W pierwszej połowie XVII wieku stanowili poważną siłę militarną.

Władze Rzeczypospolitej i magnateria kresowa pragnęły ograniczyć samodzielność Kozaków i uczynić z nich formacje zabezpieczające południowo - wschodnie granice państwa. Już w końcu XVI wieku utworzono tzw. rejestr. Znalazła się na nim tylko część Kozaków.

Pobierali oni stały żołd ze skarbu państwa i posiadali pewne przywileje. Z powodu nieobjęcia rejestrem wszystkich Kozaków oraz prób obrócenia ludności kozackiej w poddanych chłopów doszło wśród nich do rozłamu i konfliktu z Rzeczypospolitą.

Głównym obozem warownym Kozaków zaporoskich stała się, znajdująca się na wyspach Dniepru, Sicz. Od końca XVI wieku wybuchały powstania kozackie. Największym było powstanie Chmielnickiego w 1648 roku.