IDEALIZM (nłc. idealis = stosujący się do idei) nłc. idealismus; ang. idealism; fr. idealisme; nm. Idealismus

Termin powstały pod koniec XVII w. (najpierw w formie zalążkowej idealistę — „idealista", jakiej użył np. G. W. Leibniz w odniesieniu do Platona) na określenie: a) teorii wzorczych idei, przedstawionej w pismach Platona lub w ujęciu chrześci­jańskiego neoplatonizmu czy scholastycznego teizmu; b) epistemologicznej do­ktryny R. Descartesa i J. Lockfa, według których „idee", będące bezpośrednimi przedmiotami ludzkiego umysłu, znajdują się w podmiocie myślącym i pozostają jego indywidualną własnością {-^ idea /IVab/). W początkach XVIII w., odkąd zaczęto po­dawać w wątpliwość rzeczywiste istnienie świata materialnego, terminu „idealizm" użyto na oznaczenie —> akosmizmu i —> immaterializmu. Rozpowszechnił go jednak dopiero I. Kant w związku ze swoją teorią poznania, określając ją mianem idealizmu transcendentalnego {transzendentaler Ide­alismus) lub krytycznego (kritischer Idealis­mus).

Ogólna nazwa przyznawana kierunkom, doktrynom, poglądom, wśród których roz­różnia się m. in.:

I. 1. Idealizm metafizyczny (ontologiczny) w dwóch odmianach:

A) Idealizm obiektywny (sj/n.^realizm /2/ ontologiczny); w skrajnej posta­ci > immaterializm, czyli czysty idea­lizm, głoszący, że idee konstytuują całą rze­czywistość (np, idealizm platoński, —> pan-
psychizm, -^ monadologia /2/); w posta­ci umiarkowanej — że niezależnie od rze­czywistości materialnej istnieją byty ideal­ne, np. esencje (G. Santayana), abstrakcje matematyczne (G. Cantor). Odmianą skraj­nego idealizmu obiektywnego jest ide­alizm logiczny G. W. F. Hegla {-> panlo-gizm /1 /), który bytowi przyznawał na­turę pojęciową, logiczną, i -> filozofia toż­samości F. W. J. Schellinga. Idealizm obie­ktywny reprezentują również przedstawi

ciele szkół neokantystów: marburskiej (H. Cohen, P. Natorp) i badeńskiej (W. Windelband, H. Rickert).

B) Idealizm subiektywny {subiective idealism), który istnienie całej rze­czywistości sprowadza do istnienia wra­żeń, wyobrażeń lub myśli w podmiocie {esse est percipere aut percipi — „istnieć to spostrzegać lub podlegać spostrzeżeniom" — teza G. Berkeleya). Metafizyczny ide­alizm subiektywny reprezentują m. in. J. G. Fichte (jaźń jest twórcą rzeczywistości), F. H. Bradley, B. Bosanquet, J. Ward (ide­alizm absolutny — absolute idealism).

2. Idealizm teoriopoznawczy (epistemologiczny, gnozeologiczny), który przyjmu­jąc za ptinkt wyjścia analizę poznania stwie­rdza, że podmiot nie jest zdolny poznać rzeczywistości względem siebie zewnętrz­nej i poznaje jedynie swoje wrażenia, wy­obrażenia lub myśli. Można wyróżnić (za K. Ajdukiewiczem) dwie odmiany ideali­zmu teoriopoznawczego: A. Idealizm immanentny(—>immanentyzm /2/, —> konscjencjalizm) — odmawiający podmiotowi zdolności wy­kroczenia w jego aktach poznawczych po­za własną sferę immanentną, tzn. poza własne przeżycia psychiczne (G. Berkeley, D. Hume). B. Idealizm transcendental­ny (krytyczny) I. Kanta — przyjmujący istnienie rzeczywistości poza podmiotem, lecz uważający ją za niepoznawalną (—> rzecz sama w sobie); poznanie może doty­czyć tylko własnych konstrukcji myślo­wych: właściwa podmiotowi aktywność kształtuje formę doświadczenia. Podobnie jak Kant, mianem idealisme critiąue określał własną doktrynę filozoficzną L. Brunschvick, który dzianie się historii ujmował w duchu heglowskim jako „rozwój świa­domości".  Wśród odmian idealizmu można też wymienić idealizm monosubiektywny (—> solipsyzm /1, 2 /) w odróżnieniu od idealizmu intersubiektywnego, a także idealizm agnostyczny (o rzeczywistości pozapodmiotowej nic nie wiadomo i nie ma podstaw, by cokolwiek o niej orzekać; —> agnostycyzm).

Na ogół idealizm przeciwstawia się vs-^ realizmowi (1), chociaż nie w każ­dym przypadku jest to jednoznaczne. Wiele poglądów idealistycznych nie daje się w całości zaliczyć czy to do idealizmu metafizycznego, czy teoriopoznawczego, ponieważ należą do jednego i drugiego; np. idealizm G. Berkeleya czy J. Royce'a łą­czy teoriopoznawczy immanentyzm z obie­ktywnym istnieniem Boga czy Ducha Po­wszechnego. Tak zwany idealizm proble­matyczny {idealisme probUmatiąue) R. Descartes'a rozstrzyga wątpliwości co do ist­nienia świata obiektywnego przez odwo­łanie się do prawdomówności Bożej. Ide­alizm transcendentalno-fenomenologiczny {transzendental-philnomenologisch Idealismus) E. Husserla również łączy tezę teoriopoznawczą z metafizyczną twierdząc, że świat jako zjawisko jest ukonstytuowa­ny przez podmiot transcendentalny.

W terminologii marksistowskiej ideali­zmem nazywa się wszystkie poglądy, któ­re uznają -> monizm (b) ducha lub — w przypadku przyjmowania dualizmu — genetyczną wtórność materii wobec du­cha; w tym ujęciu idealizmem jest również -> spirytualizm. I tak np. na określenie sta­nowiska przeciwstawnego —> materiali­zmowi (1) historycznemu, tego mianowi­cie, że poglądy i ambicje ludzi (jednostek), ideologie grup społecznych, oderwane od stosunków produkcyjnych, są istotnym czyrmikiem kształtującym dzieje, używa się w tej terminologii nazwy „idealizm hi­storyczny".

 

II. Idealizm etyczny—stanowisko w ety­ce normatywnej, postulujące realizowa­nie celów wyższych niż osobista przyje­mność czy powodzenie życiowe. Prakty­kowanie idealizmu etycznego w życiu, bezinteresowna realizacja ideałów, stoso­wanie się do wzorów moralnych — zwie się idealizmem praktycznym, przeciwstawnym z^s^ materializmowi (2) praktycznemu.

III. Idealizm estetyczny — pogląd prze­ciwstawny vs—> realizmowi (4) w sztuce: sztuka nie naśladuje ani nie odtwarza ist­niejącej rzeczywistości, lecz tworzy włas­ną rzeczywistość idealną.