DUSZA gr. psyche; łc. anima; ang. soul; fr. ame; nm. Seele

   1. Zasada ->życia (1) (-życie /2/) — materialna (u Heraklita: wilgotne tchnie­nie, u Demokryta: ogień, u stoików: płoną­cy duch) lub niematerialna, niecielesna (u Pitagorasa: samoporuszająca się liczba, u Platona: substancja inteligibilna, u Ary­stotelesa: entelechia ciała).

U Platona i Augustyna: substancja duchowa, a więc rozumna, władająca ciałem (pierwiastek życia, ruchu). U Platona — uhierarchizowana troista struktura duszy: a) dusza rozumna (tó logistikón), b) dusza impulsywna, zapalczywa, gniewliwa (tó thymoeides), c) dusza pożądliwa, zmysło­wa (tó epithymetikón). Trzy funkcje duszy: 1) jest zasadą ruchu i życia, 2) pełni fun­kcje poznawcze, 3) uczestniczy w sferze bytu ontycznego (przeciwstawnego byto­wi gignetycznemu).

U Arystotelesa: a') dusza wegetatywna (roślinna) — zasada życia spełniająca fun­kcje odżywiania i rozmnażania u wszy­stkich istot żyjących; b') dusza zmysłowa (sensytywna, animalna) — zasada ruchu i spostrzeżeń u zwierząt; c') dusza ro­zumna — zasada duchowa, dzięki której człowiek posiada zdolność myślenia.

W tomizmie: forma (lA) substancjalna lu­dzkiego dała, będąca zasadą czynności intelektualno-wolitywnych, uczuciowo-zmysłowych i wegetat)nvnych. Według konce­pcji tomistycznej specyficzna struktura on­tyczna, jaką jest dusza, wyraża się w jej -^ ro­zumności. Dusza jako forma stanowi akt w obrębie istoty człowieka. Zaktualizowana przez akt istnienia, urealniający człowieka jako substancję jednostkową, sama także stanowi substancję zupełną co do istnienia; sama w sobie jednak nie jest substancją ga­tunkowo zupełną, charakteryzuje ją bo­wiem, jako formę ciała, stałe skierowanie do określonego ciała konkretnego człowieka.

1. psych. Podmiot wszelkich czynności życiowych; od czasów D. Hume'a i I. Kan­ta — zorganizowana całość procesów i czynności psychicznych, przypisywana zazwyczaj indywidualnym istotom ży­wym (—> psychika /1 /).

2. W religii chrześcijańskiej — duch człowieka stworzony przez Boga i prze­znaczony wraz z ciałem uwielbionym do wiecznego życia.

Podstawowe zagadnienia dotyczące du­szy:

 

A) Geneza duszy: czy dusza jest stworzona przez Boga (—>kreacjonizm/2/), czy została zrodzona z dusz rodziców (-^ traducjanizm, —> generacjonizm), czy znajdo­wała się zarodkowo już w pierwszym czło­wieku (teoria inwolucji), czy jest niestwo­rzona (—> emanacjonizm, —> panpsychizm panteistyczny, —^ materializm /1 /).

B) Egzystencja duszy: czy dusza istniała przed narodzinami człowieka {—^ preegzystencja, —> anamneza III), czy przyjmuje ciało jednorazowo, czy też przecho­dzi przez kolejne wcielenia {-^ metempsychoza, orfizm).

C) Eschatologia duszy: czy wraz ze śmier­cią człowieka dusza przestaje istnieć (—> ma­terializm III), czy też istnieje i po jego śmierci bądź zatracając się w nirwanie, bądź powracając do swego źródła, jakim jest bóstwo, i łącząc się z nim {-^ Jedno /2/ Plotyna, —> dusza świata).

D) Natura duszy: dusza jako substancja duchowa (—> spirytualizm), myśląca (kartezjanizm), jako pochodna materii (—> ma­terializm III), materia ożywiona (—>hylozoizm), przejaw (modus) substancji bo­skiej (^ panteizm), substancja prosta lub złożona (według Platona z trzech części: rozumu, woli i pożądań), jednostkowa i zbiorowa {-^ dusza świata), śmiertelna (dusza indywidualna według Awerroesa) i niekonieczna lub nieśmiertelna i koniecz­na (^ emanacjonizm). — Istotna władza duszy: rozum, noiis, intelekt {—> intelektualizm) lub wola (-> woluntaryzm 121). — Utożsamianie duszy ze świadomością ja­ko funkcją wysoce zorganizowanej materii (-> materializm /Ib/ dialektyczny), z ogó­łem przeżyć psychicznych, z energią (—> energetyzm).

E) Stosunek duszy do ciała: dusza i ciało jako dwie odrębne, przeciwstawne sobie substancje (—> dualizm /Ib/), nie oddziału­jące wzajemnie na siebie (-^ okazjonalizm,^paralelizm /2/ psychofizyczny) lub od­działujące, albo też jako dwie postacie jed­nej substancji (^monizm /b/ spirytuali­styczny lub /a/ materialistyczny).