Ocena brak
DUSZA
DUSZA gr. psyche; łc. anima; ang. soul; fr. ame; nm. Seele
1. Zasada ->życia (1) (-życie /2/) — materialna (u Heraklita: wilgotne tchnienie, u Demokryta: ogień, u stoików: płonący duch) lub niematerialna, niecielesna (u Pitagorasa: samoporuszająca się liczba, u Platona: substancja inteligibilna, u Arystotelesa: entelechia ciała).
U Platona i Augustyna: substancja duchowa, a więc rozumna, władająca ciałem (pierwiastek życia, ruchu). U Platona — uhierarchizowana troista struktura duszy: a) dusza rozumna (tó logistikón), b) dusza impulsywna, zapalczywa, gniewliwa (tó thymoeides), c) dusza pożądliwa, zmysłowa (tó epithymetikón). Trzy funkcje duszy: 1) jest zasadą ruchu i życia, 2) pełni funkcje poznawcze, 3) uczestniczy w sferze bytu ontycznego (przeciwstawnego bytowi gignetycznemu).
U Arystotelesa: a') dusza wegetatywna (roślinna) — zasada życia spełniająca funkcje odżywiania i rozmnażania u wszystkich istot żyjących; b') dusza zmysłowa (sensytywna, animalna) — zasada ruchu i spostrzeżeń u zwierząt; c') dusza rozumna — zasada duchowa, dzięki której człowiek posiada zdolność myślenia.
W tomizmie: forma (lA) substancjalna ludzkiego dała, będąca zasadą czynności intelektualno-wolitywnych, uczuciowo-zmysłowych i wegetat)nvnych. Według koncepcji tomistycznej specyficzna struktura ontyczna, jaką jest dusza, wyraża się w jej -^ rozumności. Dusza jako forma stanowi akt w obrębie istoty człowieka. Zaktualizowana przez akt istnienia, urealniający człowieka jako substancję jednostkową, sama także stanowi substancję zupełną co do istnienia; sama w sobie jednak nie jest substancją gatunkowo zupełną, charakteryzuje ją bowiem, jako formę ciała, stałe skierowanie do określonego ciała konkretnego człowieka.
-
psych. Podmiot wszelkich czynności życiowych; od czasów D. Hume'a i I. Kanta — zorganizowana całość procesów i czynności psychicznych, przypisywana zazwyczaj indywidualnym istotom żywym (—> psychika /1 /).
-
W religii chrześcijańskiej — duch człowieka stworzony przez Boga i przeznaczony wraz z ciałem uwielbionym do wiecznego życia.
Podstawowe zagadnienia dotyczące duszy:
A) Geneza duszy: czy dusza jest stworzona przez Boga (—>kreacjonizm/2/), czy została zrodzona z dusz rodziców (-^ traducjanizm, —> generacjonizm), czy znajdowała się zarodkowo już w pierwszym człowieku (teoria inwolucji), czy jest niestworzona (—> emanacjonizm, —> panpsychizm panteistyczny, —^ materializm /1 /).
B) Egzystencja duszy: czy dusza istniała przed narodzinami człowieka {—^ preegzystencja, —> anamneza III), czy przyjmuje ciało jednorazowo, czy też przechodzi przez kolejne wcielenia {-^ metempsychoza, orfizm).
C) Eschatologia duszy: czy wraz ze śmiercią człowieka dusza przestaje istnieć (—> materializm III), czy też istnieje i po jego śmierci bądź zatracając się w nirwanie, bądź powracając do swego źródła, jakim jest bóstwo, i łącząc się z nim {-^ Jedno /2/ Plotyna, —> dusza świata).
D) Natura duszy: dusza jako substancja duchowa (—> spirytualizm), myśląca (kartezjanizm), jako pochodna materii (—> materializm III), materia ożywiona (—>hylozoizm), przejaw (modus) substancji boskiej (^ panteizm), substancja prosta lub złożona (według Platona z trzech części: rozumu, woli i pożądań), jednostkowa i zbiorowa {-^ dusza świata), śmiertelna (dusza indywidualna według Awerroesa) i niekonieczna lub nieśmiertelna i konieczna (^ emanacjonizm). — Istotna władza duszy: rozum, noiis, intelekt {—> intelektualizm) lub wola (-> woluntaryzm 121). — Utożsamianie duszy ze świadomością jako funkcją wysoce zorganizowanej materii (-> materializm /Ib/ dialektyczny), z ogółem przeżyć psychicznych, z energią (—> energetyzm).
E) Stosunek duszy do ciała: dusza i ciało jako dwie odrębne, przeciwstawne sobie substancje (—> dualizm /Ib/), nie oddziałujące wzajemnie na siebie (-^ okazjonalizm,^paralelizm /2/ psychofizyczny) lub oddziałujące, albo też jako dwie postacie jednej substancji (^monizm /b/ spirytualistyczny lub /a/ materialistyczny).