Tradycyjna nazwa psychiki człowieka, sumy właściwości i procesów psychicznych; w wielu religiach - niematerialny, niewidzialny, nieśmiertelny pierwiastek życiowy, wychodzący z ciała w momencie śmierci; przen. człowiek, dawn. chłop pańszczyźniany, poddany; zob. Martwy (Martwe dusze); płytka żelazna rozgrzewana do czerwoności i wkładana dawn. do żelazek do prasowania.

O Polsko! póki ty duszę anielską

Będziesz więziła w czerepie rubasznym,

Póty kat będzie rąbał twoje cielsko.

J. Słowacki, Podróż do Ziemi Świętej. Grób Agamemnona, 91-93.

Dusza człowiek serdeczny, życzliwy, uczynny. Dusza głodna, łaknąca, spragniona w Biblii, Psalm 106,9.

Mówcie, komu czego braknie,

Kto z was pragnie, kto z was łaknie?

A. Mickiewicz, Dziady, cz. II, 47-48; Chór do ukazujących się zjaw.

Dusza m(oj)ej duszy coś najdroższego, najbardziej ukochanego, np. kobieta, muzyka, poezja, por. poemat Fantazja życia, w. 263, Z. Krasińskiego.

Dusza Pedra Garcias pieniądze; przypowiastka w przedmowie do powieści (1747) Przypadki Idziego Blasa, fr. Histoire de Gil Blas de Santillane, A.-R. Lesage'a. Dwaj żacy, wędrując do Salamanki, spostrzegli omszały kamień z napisem: „Tutaj jest uwięziona dusza licencjata Pedra Garcias"; młodszy żak poszedł dalej, ale starszy odwalił kamień.

Pod spodem ukazał się skórzany trzos z setką dukatów i papier z napisem: „Przechodniu, któryś miał cierpliwość, aby zrozumieć napis na kamieniu, weź te pieniądze i używaj ich do woli." Autor upomina czytelnika, aby jak rozsądniejszy z żaków, wyciągnął ź dzieła ukryte w nim nauki moralne. Dusza sprawy jej motor, siła sprawcza, główna sprężyna (o człowieku); łac. spiritus movens (a. rector).

Dusza świata, gr. psyche tou kósmou; łac. anima mundi. Mieć duszę na ramieniu, w piętach bardzo się bać. Naga dusza zob. Nagi. Rogata dusza człowiek hardy, nieustępliwy.