DETERMINIZM (łac. determinare - ograniczać, określać, wyznaczać) Pojęcie odnoszone do szeregu poglą­dów zakładających istnienie w świe­cie swoistego rodzaju zależności i pra­widłowości. Podstawowe rozróżnienie obejmuje: 1) d. ontologiczny, pod­kreślający, iż wszystkie, zdarzenia i procesy są ze sobą powiązane i podlegają pewnym prawom; 2) d. epistemiologiczny, zakładający, iż możliwy (dostępny) jest opis rzeczywistości w aspekcie poznania tych praw (zależności, prawidłowości); 3) d. meto­dologiczny, głoszący podstawową dy­rektywę poznawczą, że wyjaśnienie zjawisk polega przede wszystkim na Uznaniu praw nimi rządzących. W zależności od przedmiotu (dziedziny), którego dotyczy dane stanowisko, wyróżnia się: 1) d. przyrodniczy - poszukujący i ustalający prawa zjawisk fizycznych i procesów biologicznych (np. mechanika klasyczna - d. klasy­czny, tzw. jednoznaczny; mechanika kwantowa - d. probabilistyczny; -> witalizm; koncepcja samoregulacji, regeneracji, homeostazy, sprzężenia itp.); 2) d. historyczny - a) w szer­szym znaczeniu (wszelkie koncepcje mówiące o prawidłowościach w hi­storii i procesach historycznych; —> filozofia dziejów, -> filozofia histo­rii, -» historiozofia), b) w węższym znaczeniu (-> materializm historycz­ny); 3) d. socjologiczny, ujawniający się w koncepcjach odkrywających prawa rządzące rzeczywistością spo­łeczną (—> filozofia społeczna, —> so­cjologia, -» materializm historyczny), zwłaszcza zaś w teoriach głoszących d. geograficzny (zależność charakte­ru społeczeństw od warunków geograficzno-klimatycznych) i d. demo­graficzny (przyrost naturalny i gęs­tość zaludnienia jako podstawowy czynnik stosunków społecznych); 4) d. ekonomiczny (materializm ekono­miczny) - tzw. niedialektyczne ujęcie materializmu historycznego, utożsa­miające go z teorią wyjaśniającą prze­miany historyczno-społeczne wyłącz­nie jako wynik działania „czynnika ekonomicznego" (Lafargue, Kautsky, Plechanow, Mehring); 5) d. psycho­logiczny — przybierający różne posta­cie pogląd mówiący o określonych wyznacznikach wpływających na psy­chikę, jak i warunkujących zachowa­nie człowieka, np. d. racjonalistyczny, podkreślający, że człowiek w wy­borze kieruje się tym, co racjonalne (Leibniz, Wolff); d. asocjacyjny (-> asocjacjonizm); d. kulturowy (antro­pologiczna i etnologiczna teoria -> osobowości Kardinera i Lintona); teoria adaptacji Pawłowa; —> freudyzm i —> psychoanaliza; —> neopsychoanaliza; —> psychokulturalizm; —> socjologizm; teorie przypisujące ję­zykowi decydującą rolę w sposobie poznawania, obrazowania i kategory­zowania świata (Cassirer, Humboldt, Whorf, Levi-Strauss, Lacan) itp.; 6) d. teologiczny - przejawiający się w koncepcjach rozpatrujących relacje między Bogiem a człowiekiem, np. w teorii zbawienia i -> predestynacji oraz —> łaski; 7) d. fatalistyczny (—> fatalizm); 8) d. etyczny (d. w etyce), przybierający zasadniczo dwie od­miany - a) stanowisko odwołujące się do założeń powszechnego d. ontologicznego i w tym wymiarze negu­jące wolność woli człowieka i jego odpowiedzialność za czyny (np. —> materializm mechanistyczny Holbacha), b) stanowisko nawiązujące do d. psychologicznego, podkreślające, iż wola zawsze podąża za silniejszym motywem; 9) d. filozoficzny — meta­fizyczna koncepcja wyjaśniająca przy­czynowe powstawanie bytów i proce­sów oraz ich współzależność poprzez przyczynę formalną i materialną, sprawczą i celową (Arystoteles, Boecjusz, Albert Wielki, Bonawentura, Tomasz z Akwinu); 10) d. środo­wiskowy (—> enwironmentalizm). Ze względu na rodzaj determinowania wyróżnia się: 1) d. przyczynowy (przyczynowo-skutkowy), zapocząt­kowany d. mechanistycznym Leukipposa i Demokryta, rozwijany m.in. przez Bacona, Galileusza, Hobbesa, Descartes'a, Newtona, Spinozę, Helvetiusa, Holbacha; 2) d. dialektyczny w ujęciu —> materializmu dialektycz­nego, odwołujący się do praw —> dialektyki (—» metoda dialektyczna); 3) d. teleologiczny (—> teleologizm; finalizm); 4) d. strukturalistyczny (> strukturalizm); 5) d. statystyczny, gło­szący, że prawdopodobieństwo zaj­ścia danego zdarzenia można określić na podstawie praw statystycznych do­tyczących zdarzeń masowych. Poglą­dem przeciwnym wobec d. jest —» indeterminizm.