Koncepcja pedagogiczna Aleksandra Kamińskiego (1903-1978) sta­nowi nade wszystko udaną próbę wskazania możliwości wykorzystania doświadczeń harcerstwa w pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły. Doświadczenia te przekonały Kamińskiego, iż nawet „najlepsza meto­da — w rękach człowieka obojętnego lub niezdolnego nic nie daje; go­rzej — daje wyniki opłakane. Dopiero w człowieku, który się jakąś metodą zainteresował, zrozumiał ją, ogrzał swym sercem i ożywił swą wyobraźnią, powstaje ożywienie się martwej konstrukcji: metoda sta­je się wówczas czynnikiem twórczym, zdolnym wywołać oddźwięki w innych sercach i umysłach" (A. Kamiński, 1966, s. 4). Skuteczność procesu dydaktyczno-wychowawczego zależy więc w głównej mierze od osobowości nauczyciela, której „siła oddziaływania [...] jest propor­cjonalna do jego życzliwości wobec uczniów i przywiązania do pracy" (A. Kamiński, 1948, s. 228).

Inne cechy osobowości przypisywane przez A. Kamińskiego wzo­rowemu nauczycielowi to pogoda ducha, a także okazywane uczniom zaufanie, zwłaszcza wobec tkwiących w nich możliwości stawania się lepszymi, jeśli tylko im się pozwoli rozwijać zgodnie z ich własnymi zainteresowaniami i uzdolnieniami. Niemałą wagę przy wiązy wał do oso­bistego przykładu nauczyciela. Główne założenia koncepcji pedagogicz­nej A. Kamińskiego dotyczą m.in. czterech sposobów organizowania lekcji. Są nimi: zabawy dydaktyczne, zajęcia w grupach, lista umiejęt­ności i swoista atmosfera wychowawcza.

Zabawy dydaktyczne są próbą urozmaicenia zajęć lekcyjnych i sta­nowią jedną z głównych form ujawniania się rzeczywistych zaintere­sowań uczniów. Polegają na zaproponowanej im doraźnej czynności ludyczno-dydaktycznej, mającej na celu wzmożenie procesu uczenia się-Odwoływanie się do tego rodzaju zabaw zaleca się zwłaszcza na lek­cjach języka polskiego, matematyki, biologii, geografii i wychowania fizycznego (A. Kamiński, 1948, 1966). Ponadto postuluje się, aby za­bawy dydaktyczne:

— były organizowane z umiarem i tylko w tych fragmentach lekcji, w których mogą się okazać użyteczne pod względem dydaktycz-no-wychowawczym;

— nie były synonimem nieładu i chaosu, to jest nie wykluczały konie­czności przestrzegania określonych prawideł;

-— były stosowane dopóty, dopóki budzą ciekawość i zainteresowanie dzieci i młodzieży;

• były prowadzone także z inicjatywy uczniów i zgodnie z ich pomy­słami;

• nie były zbieżne z zabawami, z jakimi uczniowie się spotykają nazbiórkach zuchowych lub harcerskich;

• odzwierciedlały zainteresowania dzieci i młodzieży, a nie zaintere­sowania dorosłych.

Zajęcia w grupach — jako kolejny sposób odpowiednio zorgani­zowanego toku lekcyjnego — polegają na pracy zespołowej uczniów. W tym celu dobierają się oni w stałe i nie większe niż sześcioosobowe zespoły, zgodnie z ideą zastępów harcerskich. Dobór jest pozostawio­ny uznaniu uczniów, nauczyciel może jednak dokonywać drobnych korekt. Każda z grup ma do spełnienia zadania o charakterze organiza­cyjnym, dydaktycznym i wychowawczym. Zadania organizacyjne doty­czą m.in. pełnienia dyżurów w klasie i na korytarzu lub boisku szkol­nym; zadania dydaktyczne wiążą się z aktywnym udziałem zespołu na lekcjach i wzajemną kontrolą osiągnięć w różnych przedmiotach naucza­nia; zadania wychowawcze obejmują m.in. dbałość o higienę i porządek w klasie, udzielanie pomocy uczniom słabszym w nauce i wywieranie wpływu na opinię publiczną klasy w sprawach moralno-społecznych.

Lista umiejętności — oprócz zabaw dydaktycznych i zajęć w gru­pach — stanowi w koncepcji pedagogicznej A. Kamińskiego także wypróbowany sposób urozmaicania i usprawniania lekcji. Wpisywania uczniów na listę umiejętności nie traktuje się jako formy wyróżnienia, lecz jedynie jako dowód posiadanej przez ucznia sprawności. Nasuwa S1ę tu analogia do zdobywania sprawności harcerskich. Niemniej lista umiejętności jest osobliwa. Wpisywaniu na nią towarzyszy przekona­nie, iż w życiu — obok wiadomości — są potrzebne także umiejętności, czyli rozwijane w wyniku ćwiczeń dyspozycje do wykonywania okre­ślonych czynności psychofizycznych i umysłowych. Lista taka, zwła­szcza w klasach wyższych, obejmuje umiejętności szkolne i amatorskie (Ponadprogramowe). Uczeń lub uczennica mogą się wykazać umiejęt-Bościami, jakie powinien mieć rachmistrz, pisarz, kasjer, bibliotekarz, j|tttrysta po Polsce, znawca Jacka Londona, znawca architektury, sekretarka, modelarka itp. (por. A. Kamiński, 1966, s. 144-155). Warunkiem wpisu na listę jest poddanie się specjalnej próbie sprawdzenia umiejęt­ności. Dokonuje tego nauczyciel wobec całej klasy albo na osobności, przed rozpoczęciem lekcji lub po jej zakończeniu. Dopuszcza się tak­że sprawdzanie umiejętności przez tzw. komisje prób, złożone z 2-3 uczniów, jak i próby przeprowadzane przez rodziców w warunkach do­mowych.

Także udanym sposobem poprawnie zorganizowanej lekcji jest, zdaniem A. Kamińskiego, stworzenie w klasie atmosfery wychowaw­czej, podobnej do tej, jaka panuje podczas zbiórek harcerskich. Źró­dłem i jednocześnie jej przejawem są panujące tam —jak się on wyraża — rodzinne stosunki między uczniami i nauczycielem. Atmosfera taka jest możliwa wtedy, gdy nauczyciel obdarza uczniów życzliwością, jest przez nich lubiany i szanowany oraz skłonny do udzielania im raczej pochwały, aprobaty, uznania niż nagany, dostrzegając w nich raczej po­zytywne cechy. W klasach o takiej atmosferze nie należą do rzadkości gwar i ruch na lekcji. Pozwala się bowiem porozumiewać uczniom ze sobą i nauczycielem, a także swobodnie poruszać się po klasie.

W koncepcji pedagogicznej A. Kamińskiego, oprócz różnych moż­liwości wykorzystania w pracy dydaktyczno-wychowawczej niektórych doświadczeń z harcerstwa, czołowe miejsce zajmuje samorządność i sa­morząd, o czym nieco szerzej jest mowa w rozdziale VII.

Stworzona przez A. Kamińskiego koncepcja pedagogiczna jest ści­śle podporządkowana uznanym przez niego wartościom moralnym. Na szczycie w hierarchii takich wartości stawiał dzielność. Uważał ją za główny impuls (energię) w służbie wszystkich pozostałych wartości mo­ralnych, takich jak np. altruizm, poczucie odpowiedzialności, przyjaźń, braterstwo, panowanie nad sobą czy sprawiedliwość. Dzielność wiązał także z wytrwałością w dążeniu do obranych celów życiowych, odpor­nością na załamania i umiejętnością pokonywania napotykanych prze­szkód. Obok dzielności w uznawanym przez siebie systemie wartości A. Kamiński preferował również optymizm, czyli „skłonność do [...] przewidywania szczęśliwego biegu wydarzeń, spoglądania z wiarą w przyszłość" i perfekcjonizm, wyrażający się „w trwałym dążeniu do doskonalenia własnej osobowości i nabywanych sprawności oraz kształtowania uczuć wyższych" (I. Lepalczyk, 1986, s. 17 i n.).