W 1898 r., gdy był uczniem semina­rium duchownego w Tyflisie, wstą­pił do Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, za co wkrótce wydalono go ze szkoły; w 1902 r. związał się z ruchem bolszewickim. Wielokrotnie aresztowany (po raz pierwszy w 1902 r.), w 1913 r. został zesłany na Syberię, gdzie pozostał do chwili uwolnienia po rewolucji lutowej 1917 r. Po powrocie do Pio-trogrodu wznowił działalność rewo­lucyjną; brał udział w zorganizowa­niu zbrojnego przewrotu w stolicy Rosji. W pierwszym rządzie bolsze­wickim był ludowym komisarzem ds. narodowości, a od 1919 r. ludo­wym komisarzem kontroli państwo­wej - urzędu utworzonego na mocy dekretu Włodzimierza Lenina z 9 kwietnia tego roku w celu prze­prowadzenia czystek w organach administracji państwowej.

Nowe stanowisko i działanie w imieniu Lenina umożliwiły mu wprowadza­nie do centralnych organów Rosyj­skiej Komunistycznej Partii (bolsze­wików) swoich popleczników i stopniowe przejmowanie władzy. W 1922 r., gdy objął stanowisko se­kretarza generalnego Komitetu Cen­tralnego partii komunistycznej, miał już wystarczająco silną pozycję, aby w ciągu najbliższych lat (po śmierci Lenina, który zmarł w 1924 r.) zli­kwidować opozycję skupioną wokół Lwa Trockiego, Nikołaja Bucharina, Grigorija Zinowiewa i Lwa Kamie-niewa. W efekcie uzyskał władzę dyktatorską. W tym czasie rozbudo­wał aparat terroru - Państwowy Za­rząd Polityczny (GPU), który stał się narzędziem jego późniejszej władzy.

Ogarnięty wizją stworzenia nowego społeczeństwa i nowej go­spodarki państwa, w końcu 1929 r. podjął decyzję o kolektywizacji rol­nictwa; masowa akcja niszczenia własności prywatnej i tworzenia ko­lektywnych gospodarstw doprowa­dziła do śmierci co najmniej 10 min mężczyzn, kobiet i dzieci (zmarłych z głodu lub zamordowanych) oraz uwięzienia w obozach co najmniej 11 min ludzi. W ramach pierwszego planu pięcioletniego (zaaprobowany przez Komitet Centralny w listopa­dzie 1928 r., formalnie wprowadzo­ny w maju 1929 r. i nagle uznany za obowiązujący od października 1928 r.) stworzono kosztem setek tysięcy ofiar podstawy industrializa­cji kraju. W grudniu 1934 r., wyko­rzystując śmierć Siergieja Kirowa, popularnego działacza partyjnego z Leningradu (wszystko wskazuje na to, że został zamordowany na rozkaz Stalina) zapoczątkował falę czystek, której największe nasilenie przypadło w latach 1937-38.

Do­tknęła przede wszystkim członków Wszechzwiązkowej Komunistycz­nej Partii (bolszewików), którzy sta­nowili ponad połowę z miliona stra­conych. Ze 131 członków Komitetu Centralnego zginęło 100, z 22 komi­sarzy (ministrów) - 17. W wojskuczystka rozpoczęła się od areszto­wania i stracenia w 1937 r. jednegoz najwybitniejszych strategówi organizatorów armii marsz. Micha­iła Tuchaczewskiego. Do 1938 r.,gdy represje zaczęły wygasać, stra­cono, uwięziono lub w najlepszymrazie zwolniono z wojska 80 tysoficerów. Sterroryzowanie społe­czeństwa i wojska dało Stalinowi nieograniczoną i niczym nie zagro­żoną władzę, którą sprawował do końca życia. Jednakże zlikwidowa­nie doświadczonej kadry dowódczej osłabiło Armię Czerwoną.

W końcu lat trzydziestych Stalin, wobec niechęci do politycznego współdziałania ze strony demokra­tycznych rządów Europy Zacho­dniej, zbliżał się do Hitlera. W sierp­niu 1939 r. zdecydował się zawrzeć układ o nieagresji z Niemcami (*Ribbentrop-Mołotow pakt), który ułatwił Hitlerowi rozpoczęcie woj­ny, Stalinowi zaś dawał szansę odło­żenia w czasie konfliktu z Niemca­mi i przygotowania *Armii Czerwo­nej do uderzenia na zachodnią Europę. 17 września wojska ra­dzieckie rozpoczęły agresję prze­ciwko Polsce, a późniejsze ustalenia (*niemiecko-radziecki układ o gra­nicach i przyjaźni) potwierdziły roz­biór Polski i umożliwiły Stalinowi podporządkowanie republik bałtyc­kich oraz próbę podboju Finlandii (*radziecko-fmska wojna). Stalin choć tworzył wrażenie, że był zde­cydowany przystąpić do „osi", jed­nakże nie zaakceptował propozycji Hitlera (przedstawionej ludowemu komisarzowi spraw zagranicznych Wiaczesławowi *Mołotowowi na spotkaniu 12 listopada w Berlinie) w sprawie rozszerzania radzieckiej strefy wpływów „w stronę Oceanu Indyjskiego".

Zdecydowany zyskać jak najwięcej czasu na przygotowa­nie Armii Czerwonej do wojny, nie reagował na napływające z różnych źródeł (m.in. przekazane przez bry­tyjskiego ambasadora Stafforda *Crippsa, szpiega z Tokio Richarda *Sorgego oraz szpiegów działają­cych w państwach Europy Zacho­dniej) ostrzeżania o zbliżającej się agresji wojsk niemieckich. Jednocześnie zdecydował się prze­prowadzić w maju i czerwcu 1941 r. nową falę czystek w wojsku (głów­nie w lotnictwie), co miało przeko­nać Hitlera, że nie ma agresywnych zamiarów, skoro likwiduje najwyż­szych oficerów (m.in. dowódcę lot­nictwa Pawła Rygaczowa). Rozmiar klęsk w pierwszym okresie wojny skłaniał go do rozpoczęcia rokowań pokojowych z Niemcami, ale taką ewentualność odrzucał Hitler, pew­ny całkowitego zwycięstwa.

Od po­czątku wojny Stalin jako premier rządu radzieckiego (od maja 1941 r.), przewodniczący Państwo­wego Komitetu Obrony oraz naczel­ny dowódca radzieckich sił zbroj­nych kierował wszystkimi działania­mi Armii Czerwonej, zdecydowany powstrzymać napór wojsk niemiec­kich bez względu na ofiary wśród żołnierzy i ludności cywilnej. Wpro­wadził terror wobec oddziałów co­fających się pod naporem wroga i dowódców, którzy nie wykonali rozkazów obrony (jedną z pierw­szych ofiar był dowódca kluczowe­go Frontu Zachodniego gen. Dmitrij Pawłów, torturowany i rozstrzelany 9 lipca 1941 r.).

W nowej sytuacji politycznej, jaka powstała po wybu­chu wojny niemiecko-radzieckiej, Stalin zmuszony był nawiązać so­jusz z Wielką Brytanią oraz Stanami Zjednoczonymi i uzyskał znaczny wpływ na prezydenta Franklina D. Roosevelta. W czasie konferencji w Teheranie w listopadzie 1943 r. (^'konferencje Sprzymierzonych) opowiedział się za dokonaniem in­wazji na północną Francję, która, angażując wojska zachodnich alian­tów na zachodzie Europy, pozosta­wiała Armii Czerwonej terytoria państw środkowej i południowo-wschodniej Europy. Na konferencji w Jałcie w lutym 1945 r. uzyskał po­twierdzenie zasięgu radzieckiej stre­fy wpływów w Europie. Po zakoń­czeniu wojny doprowadził do rozbi­cia demokratycznych partii w państwach środkowej Europy i ustanowienia tam rządów komuni­stycznych, uległych wobec Mo­skwy.

Wykorzystał niezdecydowaną politykę Stanów Zjednoczonych wobec państw Dalekiego Wschodu, aby (po opanowaniu Mandżuriiw wyniku działań wojennych w sierpniu 1945 r. oraz zajęciu Wysp Kurylskich i południowego Sachalinu) stworzyć tam warunki do ugruntowania radzieckich wpływów w północnej Korei i Chinach. Jedno­cześnie przystąpił do kolejnej roz­prawy z najwyższymi dowódcami Armii Czerwonej, obawiając się ich popularności i wpływów. Sygnałem do nowych czystek miało być are­sztowanie bohatera Wielkiej Wojny Narodowej Gieorgija *Żukowa, co jednak nie udało się, gdyż inni naj­wyżsi oficerowie stanęli w jego obronie, obawiając się nowej fali represji.

Zmarł 5 marca 1953 r.