Koncepcje rodzin partii Europy Środkowej i Wschodniej' są obciążone - z punktu widzenia badań komparatystycznych - trzema mankamentami; są zbyt rozbudo­wane, nie stosują do wszystkich przypadków jednakowych kryteriów (prócz typu ideologii uwzględnia się niekiedy - ale nie zawsze - miejsce zajmowane w prze­strzeni politycznej, styl działania lub związek z określoną grupą społeczną) i nie uwzględniają ideologicznej ewolucji partii politycznych, którą przechodzi wiele partii wschodnioeuropejskich. Biorąc to pod uwagę, proponujemy wyróżnienie czterech głównych biegunów rywalizacji, występujących w większości krajów. Pod pojęciem tym rozumiemy koncentrację poparcia dla partii (bloku partii), zajmujących odmienne stanowisko w kwestii, wobec których wyborcy są głęboko 1 trwale podzieleni - czy to z uwagi na odmienne wartości bądź oceny przez nich wyznawane, czy też ze względu na odmienne interesy grupowe1, prowadzącą do stworzenia realnej lub symbolicznej alternatywy politycznej wobec rządzących bądź opozycji. W Europie Środkowej i Wschodniej można wyodrębnić cztery takie bieguny:

socjalistyczny (umiarkowanej lewicy);

konserwatywno-chrześcijańsko-demokratyczny;

liberalny; radykalny (reprezentowany przez ortodoksyjną lewicę komunistycznąi/lub ekstremalną prawicę).Podstawą ich wyróżnienia jest przede wszystkim zdolność do nadania dyna­miki współzawodnictwu wyborczemu (partie, które je reprezentują potrafią uzyskiwać liczące się poparcie wyborcze oraz wpływać poprzez to na strategie po­lityczne rywali). Kryterium dodatkowe stanowią natomiast przesianie ideolo­giczne, ocena komunistycznej przeszłości oraz ocena dokonań transformacji stanowiące łącznie podstawę oferty wyborczej prezentowanej przez partie i jej ak­ceptacji przez wyborców. Poza głównymi biegunami mieszczą się ugrupowania agrarne (z reguły wspomagające biegun konserwatywno-chadecki), etniczne (współpracujące zarówno z lewicą, jak i z prawicą), ekologiczne (praktycznie nie­obecne w rywalizacji) oraz partie traktowane jako „niestandardowe", które dy­stansują się od oceny przeszłości i formułują raczej „rozmyty" apel ideologiczny. Te ostatnie nadają ton rywalizacji politycznej w Chorwacji, Słowacji, a ostatnio ta­kże w Bułgarii i na Litwie. Omawiamy je w ostatniej części rozdziału.