W teorii i praktyce logopedycznej spotyka się rozmaite klasyfikacje wad i zaburzeń mowy, co wynika już z samej kategoryzacji kryteriów i aspektów branych pod uwagę w wyjaśnianiu istoty samych tych zaburzeń. Zaburze­nia mowy mogą być rozpatrywane z dwu punktów widzenia: etiologii i symptomatologii (objawy). Kategoryzacje oparte na kryterium etiologicz­nym i patomechanizmach mają na celu ustalenie, jakie jest źródło powsta­łych nieprawidłowości utrudniających porozumiewania się. Do znanych kla­syfikacji o tym charakterze należy podział przyjęty przez I. Styczek (1979), która wyróżnia zaburzenia pochodzenia:

1. egzogennego (zewnątrzpochodne - środowiskowe, wywołane przez czynniki społeczne),

2. endogennego (wewnątrzpochodne, o złożonej często patogenezie i trudnych do ustalenia patomechanizmach).

W grupie zaburzeń zewnątrzpochodnych L Styczek uwzględnia przede wszystkim: wadliwe wzory wymowy otoczenia i nieprawidłowe oddziały­wania wychowawcze (w szczególności rodziny), które można uznać za do­minującą przyczynę występujących u dziecka zaburzeń mowy. Zaburzenia mowy wewnątrzpochodne autorka nazywa wadami, wyróżniając:

• dysglosję - spowodowaną „nieprawidłową budową narządów mo­wy lub obniżeniem słyszalności",

• dyzartrię (anartrię) - spowodowaną „uszkodzeniem ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne",

• dyslalię (alalię) - wynikającą z „opóźnienia wykształcenia się funkcjipewnych struktur mózgowych",

• afazję - będącą następstwem „uszkodzeń pewnych struktur mózgo­wych",

• jąkanie - „zaliczane do nerwic",

• nerwice mowy (mutyzm, afonia zaburzenia tempa mowy),

• oligofazję - związana, z upośledzeniem umysłowym,

• schizofazję -związaną z chorobami psychicznymi (I. Styczek 1979).

Najbardziej rozbudowaną klasyfikację zaburzeń mowy opracował L. Kacz­marek (1975). Klasyfikacja ta uwzględnia nie tylko objawy, ale i przyczyny powstałych zaburzeń. Punktem wyjścia do ustalenia rodzaju zaburzeń jest wypowiedź, a ściśle mówiąc trzy jej części składowe, to jest: treść, forma ję­zykowa i substancja foniczna (realizowana w dwu płaszczyznach - supra­segmentalnej i segmentalnej, z których każda może być zniekształcona). W następstwie tego daje się wyróżnić:

• zniekształcenia treści,

• zniekształcenia formy językowej,

• zniekształcenia substancji fonicznej w obu płaszczyznach: suprasegmentalnej i segmentalnej.

Zniekształcenia treści, jak podaje L. Kaczmarek (1977), obejmują zabu­rzenia procesu uogólniania i abstrakcji, brak logiki w zbudowanych tekstach oraz zaburzenia ukierunkowania w myśleniu. Mogą być spowodowane cho­robami psychicznymi, epilepsją, chorobami naczyniowymi mózgu itp. Wią­żą się one z nieprawidłowościami w funkcjonowaniu języka oraz ze znie­kształceniami substancji graficznej (patografia).

Zniekształcenia w zakresie formy językowej obejmują pierwotny brak mówienia i rozumienia (niemota), czasem utratę obu tych zdolności przy na­bytych uszkodzeniach mózgu, jak w przypadku afazji (dysfazja), c/y niedokształcenie mowy (alalia), uwarunkowane konstytucjonalnie lub dziedzicz­nie, bądź też powstałe w wyniku wczesnego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (U. Z. Parol, 1989), (agramatyzm i przejęzyczenia).

Zniekształcenia substancji obejmują nieprawidłowości zarówno w płaszczyźnie suprasegmentalnej, przejawiające się w zakresie płynności wy­powiedzi (melodia, akcent, rytm), czego przykładem być może jąkanie (balbuties), tachylalia, bradylalia, giełkot, zaburzenia głosu (afonia, dysfonia, fonastenia, głos i wymowa bezkrtaniowców), rynolalia, utrata lub zaburzenia zdolności postrzegania i odtwarzania układów rytmicznych, jak i w płasz­czyźnie segmentalnej, powodujące różnorakie wady artykulacyjne (wady wymowy), do których autor zalicza:

1. dyslalią z licznymi jej rodzajami: dyslalia audiogenna (sensoryczna), dyslalia mechaniczna (dysglosja), dyslalia funkcjonalna (środowiskowa), dyslalia centralna (anartria i dysartria), dyslalia sprzężona. Odpowiednika­mi dyslalii w piśmie są, zdaniem L. Kaczmarka (1975), kakografia i kakoleksja. Odmianami dyslalii są:

- dyslalia właściwa - polegająca na deformacji głosek (w piśmie -kakografia właściwa),

- paralalia - polegająca na zastępowaniu jednej głoski przez druga (odpowiednikiem w piśmie jest paragrafia, a w czytaniu - paraleksja),

- mogilalia - polegająca na opuszczaniu głosek (odpowiednikami w piśmie jest mogigrafia, a w czytaniu mogileksja),

2. dysortofonię (błędy wymowy z dysortografią będącą odpowiedni­kiem w piśmie).

Trzecia grupa zniekształceń substancji fonicznej odnosi się do jednoczes­nych zniekształceń w obu płaszczyznach, tj. suprasegmentalnej i segmen­talnej . W tej grupie zniekształceń autor wyróżnił:

• palatolalię czyli dyslalię z poszumem nosowym;

• mutyzm -definiowany jako zamilknięcie na skutek zaburzeń psy­chicznych, z jego odmianami (mutyzm całkowity i wybiórczy);

• hotentotyzm - definiowany jako bełkot uniemożliwiający odbiór.

Większość badaczy zajmujących się mową, jej zaburzeniami i stwami stwierdza, że bez umiejętności mówienia, niezbędnym wyposażeniem człowieka, z trudem przychodzi mu innych umiejętności, opartych na porozumiewaniu się za pomocą języka mówionego (np. czytanie, pisanie, liczenie). Sygnalizowane w literaturze przedmiotu przykłady badań wskazują, że wszelkie braki w zakresie poro­zumiewania się wywierają destrukcyjny wpływ na rozwój osobowości jed­nostki, wyzwalają i utrwalają poczucie lęku i zagrożenia. Uczniowie z zabu­rzeniami mowy, jak często daje się zauważyć, różnią się pod wieloma względami od swych prawidłowo mówiących rówieśników i, jak można przypuszczać, nie znajdują sprzyjającego klimatu do realizacji swych po­trzeb i pragnień. Utrudniony kontakt z otoczeniem społecznym, labilna, nieugruntowąna pozycja w grupie rówieśniczej (nierzadko także w rodzinie), poczucie lęku.