Innym kryterium oceny podręcznika może być stopień spełniania funkcji dydaktycznych.

Znany dydaktyk historii A. Suchoński proponuje pod pojęciem funkcji rozumieć te właściwości podręcznika, które są związane z realizacją celów nauczania i uczenia się określonego przedmiotu.4 Różne funkcje wyznaczyli podręcznikowi wybitni specjaliści: K. Lech, W. Okoń, Cz. Kupisiewicz, J. Maternicki czy A. Zielecki.

Wydaje się, iż pomocne w ocenie danego podręcznika mogą być następujące funkcje dydaktyczne:

- informacyjna - dostarczanie uczniom rzetelnej podstawowej wiedzy przez słowo pisane i środki pozatekstowe;

- transformacyjna - wdrażanie młodzieży do posługiwania się zdobytą wiedzą przez zadania i ćwiczenia podręcznikowe;

- samokształceniowa - motywowanie do poznawania także treści uzupełniających, wyjaśniających w podręczniku, rozwijanie zainteresowań, wyrabianie umiejętności i nawyków niezbędnych do samodzielnego uczenia się;

- badawcza - wdrażanie do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania problemów poprzez problemowy układ treści podręcznika, pytania i zadania, ćwiczenia inspirujące uczniów do samodzielnej pracy;

- autokontrolna - utrwalanie wiedzy, sprawdzanie i ocena postępów przez pytania, zadania i ćwiczenia.5

W związku z tym należy szukać odpowiedzi na pytania:

1. Jakie funkcje dydaktyczne pełni konkretny podręcznik?

2. W jaki sposób je pełni?

3. W jakim stopniu?

Pełna odpowiedź na każde z tych pytań nie jest jednak możliwa. Podręcznik spełnia daną funkcję zależnie od sposobu doboru i prezentacji swoich elementów strukturalnych, ich treści i formy.

Z tego względu istnieje potrzeba dokonania operacjonalizacji, opisu każdej funkcji, aby w opisie znalazły się wskaźniki umożliwiające dostrzeżenie danej funkcji, określenie stopnia jej realizacji. Innymi słowy, należy funkcje wywskaźnikować i skategoryzować. Podejmowane są próby w tym zakresie.6

W tym kontekście interesująca wydaje się być propozycja J. Skrzypczaka, aby do oceny podręczników szkolnych wykorzystać funkcję tzw. komunikatów słownych. Podręcznik traktowany jest jako komunikat (przekaz) między nadawcą - autorem a odbiorcą - uczniem. W ujęciu R. Jakobsona każdy komunikat pełni sześć funkcji: poznawczą, emotywną, fatyczną, apelu, metajęzykową, poetycką.

Funkcja poznawcza - jest podstawą wszelkiego porozumiewania się. Określa ona stosunki zachodzące między komunikatem a przedmiotem (obiekt, fakt, zjawisko, proces). Przykładowo, podręcznik historii wtedy pełni funkcję poznawczą wobec opisywanych postaci, faktów czy zjawisk, jeśli dostarcza o nich informacji eksponowanych przez tekst i środki pozatekstowe prawdziwych i zgodnych z aktualnym stanem nauki historycznej.

Funkcja emotywna - określa stosunki zachodzące pomiędzy komunikatem, w naszym przypadku podręcznikiem, a nadawcą tego komunikatu, czyli autorem podręcznika. Podręcznik nie tylko dostarcza wiedzy o przedmiocie, lecz także określa postawę autora wobec przedmiotu, czego wyrazem są zwroty oceniające typu: znakomity (np. utwór), wielki (np. rozkwit twórczy artysty), słaby (np. władca), udany (np. eksperyment).Przejawem stosunku emocjonalnego do przedmiotu jest nawet opracowanie tekstu pod względem graficznym i językowym: taki a nie inny podział treści na rozdziały i podrozdziały, sformułowania tytułów (np. „W okowach niewoli”), akapity, wytłuszczenia, podbarwienie tła, ramki sygnalizujące wyrazy, zdania i fragmenty szczególnie ważne, wymagające przyswojenia. Sposoby wyrażania informacji o różnym stopniu ważności (strukturalizacja wiedzy) świadczą o pełnieniu przez podręcznik funkcji emotywnej.

Funkcja fatyczna - ma na celu nawiązanie, podtrzymywanie lub przerwanie komunikacji. Dlatego narracja w podręczniku nie może być sucha, encyklopedyczna, słownikowa. Autor podręcznika powinien mieć świadomość dla kogo pisze, uwzględniać specyfikę przedmiotu. Na przykład relacja autora podręcznika historii o dziejach powinna być urozmaicona, obrazowa, żywa, obfitująca w barwne opisy, konkrety, apelująca do wyobraźni, wiedzy uczniów. Poza tym prezentacja informacji w formie reprodukcji fotografii, dzieł malarskich, mapek, szkiców, schematów czy diagramów podtrzymuje uwagę ucznia, zaciekawia.

Funkcja apelu - określa stosunki zachodzące pomiędzy komunikatem a odbiorcą i ma na celu wywołanie u odbiorcy określonej reakcji. Odnosząc tę kwestię do podręczników należy zauważyć, że powinny one służyć realizacji celów danego przedmiotu nauki szkolnej. Oceniamy podręcznik pod kątem realizacji nadrzędnych celów przedmiotowych, a poszczególne rozdziały i podrozdziały - zależnie od realizacji celów cząstkowych, ujętych w programie nauczania.Należy także przyjrzeć się zadaniom i pytaniom znajdującym się w podręczniku, ocenić ich związek z treścią, stopień trudności, przydatność do sprawdzania nie tylko wiedzy, lecz także umiejętności i sprawności.

Funkcja metajęzykowa - odnosi się do sposobu, w jakim kodowany jest określony komunikat. Kod to język komunikatu. Podręcznik redagowany jest w określonym języku. Chodzi tu o komunikatywność języka, jednoznaczność poleceń, unikanie zdań długich i zawiłych, stosowanie zdań oznajmiających, wiążących się logicznie, systematyczne wyjaśnianie pojęć, terminologię „przyjazną” dla ucznia w danym wieku, poprawne wyrażanie słów obcojęzycznych przez umieszczanie ich transkrypcji fonetycznych. Wczytując się w tekst podręcznika oceniamy jasność wyrażonych myśli, oceniamy czytelność i wyraźność ilustracji, mapek, rysunków, diagramów.

Funkcja estetyczna - wskazuje, że każdy komunikat, a więc i podręcznik, powinien spełniać wymogi estetyczne. Dlatego oceniamy stronę estetyczną i jakość wydania podręcznika. Chodzi tutaj o estetykę języka, ilustracji, mapek, wykresów, tabel, jakość papieru, druku, okładki, kolor, atrakcyjność wyglądu, ciężar, poręczność w użytkowaniu.