Skóra ryb, gadów i niektórych innych zwierząt jest pokryta łuska­mi. Łuski służą ochronie przed drapieżnikami i niekorzystnymi warunkami środowiska.
Ciała zwierząt pokryte są różnymi formami, które służą ochronie przed wrogami, zapo­biegają uszkodzeniom narządów wewnętrz­nych i działają jako bariera przeciwko zakażeniom. Jednym z najpowszechniej spotykanych wytworów skórnych są małe płytki lub łuski. Łuski występują najczęściej u ryb i gadów, spotyka się je także u ptaków, owadów i niektórych ssaków.

Ryby
Utworzone z tkanki kostnej łuski ryb są wytwo­rem skóry właściwej. Istnieje kilka rodzajów łusek. Na przykład łuski okrywające ciało rekina są nazy­wane łuskami plakoidalnymi. Na łuskach tego typu występują ząbkowate wyrostki, które są pokryte błyszczącym szkliwem. Uważa sieje za formy pier­wotne zębów wszystkich kręgowców.
Niektóre ryby, takie jak na przykład karp, mają łuski typu cykloidalnego. Łuski te są duże, zacho­dzą na siebie dachówkowato i mają gładkie krawę­dzie. Ciało okonia jest natomiast okryte łuskami ktenoidalnymi, które charakteryzują się obecno­ścią piłkowanych krawędzi zewnętrznych wysta­jących ze skóry. Dlatego przeciągając ręką przez ciało okonia w kierunku głowy, mamy wrażenie, że jest on szorstki. Łuski te są cieńsze i bardziej przez­roczyste od łusek plakoidalnych.
Gdy około 450 milionów lat temu powstały pierwsze formy ryb, były one pokryte grubymi, kostnymi łuskami. Jednak w czasie ewolucji pan­cerz z grubych łusek zaczął przekształcać się w bardziej elastyczną okrywę, która pozwalała na większą swobodę ruchów.
Skóra ryb spełnia kilka ważnych funkcji; mię­dzy innymi utrzymuje prawidłowe stężenie pły­nów ciała, nadaje odpowiednie ubarwienie ochron­ne lub godowe, odbiera bodźce docierające ze świata zewnętrznego, bierze udział w wymianie tlenu i dwutlenku węgla, a także chroni przed roz­maitymi organizmami chorobotwórczymi. Łuski zapobiegają różnego rodzaju infekcjom oraz zabez­pieczają zwierzę przed mechanicznymi urazami i poważniejszymi skaleczeniami.

Gady
Łuski gadów są wytworem nabłonka, czyli ze­wnętrznej warstwy skóry. Łuski tego rodzaju po­krywają także nogi ptaków. U niektórych gatun­ków jaszczurek pod rogowymi łuskami znajdują się łuski kostne.
Spośród wszystkich grup gadów najbardziej imponujące okrycie ciała mają żółwie. Są one przedstawicielami podgromady Anapsida, która obejmuje formy żyjące w wodzie, na lądzie i gatun­ki ziemnowodne. Skorupa żółwia jest utworzona z kości pokrytej rogowymi, tarczowatymi płytkami. U gatunków posiadających najlepiej wykształcony pancerz, na przykład u żółwi skrytoszyjnych, takich jak terapena karolińska, skorupa może wytrzymać nacisk przekraczający 200 razy masę ciała żółwia. U żółwi w skład wewnętrznej, kostnej warstwy pancerza wchodzą przekształcone, spłaszczone kości kręgosłupa, żebra właściwe i żebra brzusz­ne. Oprócz tego są też płyty kostne i osadzone na nich rogowe tarcze, które stanowią warstwę ze­wnętrzną skorupy żółwia.
W kategoriach ewolucyjnych współczesne żół­wie stosunkowo mało zmieniły się w ciągu mi­lionów lat. Ich główną ochroną ciała jest pancerz kostno-rogowy, jednak jego wygląd i budowa u niektórych gatunków odbiega od podstawowego typu. U żółwia skórzastego, jak sama nazwa wska­zuje, pancerz kostny jest pokryty grubą, miękką skórą i brak jest tarcz rogowych. Dzięki temu ten morski żółw lepiej pływa.
Okrywa rogowa ciała większości gatunków żółwi jest wyjątkowo dobrze rozwinięta. Jednak wszystkie gady, zarówno te wielkie, jak krokodyl nilowy, i te małe, jak gekkony, mają mocną skórę pokrytą łuskami rogowymi. Ich skóra jest sucha i niemal zupełnie pozbawiona jakichkolwiek gru­czołów. W ciągu trwającej kilkaset lat ewolucji każdy gatunek wykształcił takie okrycie ciała, jakie najlepiej przystosowuje go do życia w określonym środowisku. Na przykład u wielu węży łuski spod­niej strony ciała biorą udział w poruszaniu się.

Ptaki i owady
O rodowodzie ptaków świadczą ich nieopierzone nogi i palce. Najstarsze zidentyfikowane szczątki praptaka Archeopteryx lithographica pochodzą ze znalezisk dokonanych w Bawarii w Niemczech. Zwierzę to było wielkości gołębia i wykazywało wiele cech gadzich. Odciski w skale wskazują wy­raźnie, że ciało praptaka było pokryte piórami. Jednak praptak miał zbyt ciężkie kości, aby mógł sprawnie latać. Pióra są wytworem nabłonka i uwa­ża się je za przekształcone łuski. Wskazuje na to między innymi ich skład chemiczny. Sądzi się, że wykształciły się z łusek w celu zapewnienia lepszej ochrony przed utratą ciepła. Wśród pradaw­nych gadów wykształciła się grupa, której przed­stawiciele wspinali się na drzewa, a pióra, pier­wotnie zabezpieczające przed utratą ciepła, z czasem umożliwiły im latanie.
Ciało wielu gatunków owadów, a przede wszyst­kim motyli, jest także pokryte łuskami. Możemy się o tym przekonać, dotykając na przykład skrzy­deł rusałki pawika. Piękne zabarwienie skrzydeł tego motyla powstaje wskutek załamania się świa­tła na bardzo licznych, ustawionych pod różnymi kątami drobniutkich łuskach, które jak pryzmaci-ki rozszczepiają światło. Dzięki temu skrzydła rusałki i innych motyli mogą mienić się barwami tęczy. Po dotknięciu motyla ręką delikatne łuski ulegają uszkodzeniu i w postaci pyłku zostają na naszym palcu, a skrzydło traci barwę.

Ssaki
Ciała niektórych gatunków ssaków są także pokry­te łuskami. Najlepiej wykształciły się one u pan­cerników i pangolinów. Zwierzęta te są pokryte pancerzem składającym się z ruchomych płytek kostnych. Pangoliny są potocznie nazywane mrówkojadami pancernymi, co sugeruje istnienie pokre­wieństwa między nimi a mrówkojadami i pancer­nikami z Ameryki Południowej. W istocie jednak nie są to zwierzęta ze sobą spokrewnione, chociaż wyglądają dosyć podobnie i żywią się owadami. W języku malajskim słowo „pangolin" oznacza „zwijanie się" i wiernie oddaje zachowanie tego ssaka, bowiem pangolin w chwili zagrożenia zwija się w kulę i broni się ogonem, którego ostre łuski mogą zranić napastnika.
Łuski pangolina są utworzone z rogowej sub­stancji i gdy zwierzę zwija się w kłębek, stroszy je w kierunku intruza. Łuski pangolina zachodzą na siebie dachówkowato, natomiast łuski w pancerzu pancernika są ułożone w wyraźne rzędy.
Łuski, bez względu na swą budowę, kształt i substancje je tworzące, powstały w drodze dłu­gotrwałej ewolucji. Stanowią jedną z najefektyw­niejszych form pokrycia ciała, która nierzadko jako twardy pancerz zabezpiecza zwierzęta przed na­pastnikami i niekorzystnymi warunkami środowi­ska, w którym żyją. Zwierzęta posiadające pancerz mogą się czuć bezpieczniej w swoim środowisku, jednakże tego rodzaju okrywa nie zabezpiecza ich niestety w żadnym stopniu przed najgroźniejszym wrogiem, człowiekiem.

■ Szyszkowiec olbrzymi jest jaszczurką pokrytą dużymi, trójkątnymi i sterczącymi łuskami. W razie niebezpieczeństwa gad zwija się w kłębek, a koniec ogona chwy­ta pyskiem.
■ Ponieważ żebra u żółwi wchodzą w skład pancerza, nie uczestniczą one, jak jest to u innych gadów, w oddychaniu. Z tego względu żółwie mają specjalne mię­śnie, które kurcząc się i rozkurczając, umożliwiają wymianę gazową.
■ Wśród gadów są węże mające ponad 9 metrów długości, natomiast są też i gekkony, których długość ciała nie przekracza 3 centymetrów.
■ Pochodzenie rybich łusek jest inne niż łusek u gadów. Są one wytworem skóry właściwej i są zbudowanie z tkanki kost­nej, natomiast łuski gadów są wytworem warstwy nabłonka i składają się z sub­stancji rogowej.
■ Ogony myszy i szczura są również po­kryte rogowymi łuskami.